Мин 2007 сыллаахха “Бытантай уоттарыгар” маннык ыстатыйаны суруйан турабын. Ол тоҕолортон сорох тоҕоҕо эппиэт бэриллэн туолбатаҕын иһин, бу иккистээн “Саха сиригэр” суруйарга тиийдим. Ыйытыы биэрэбин уонна хоруйун бэйэм этэбин.
ТОҔО ТЫА ХАҺААЙЫСТЫБАТЫН СИРЭ СИТЭ ТУҺАНЫЛЛЫБАТЫЙ?
Ханнык баҕарар сиргэ-дойдуга киһи аймах сиртэн аһаан-таҥнан олорор. Ийэ сирбит барахсан уулаах-хаардаах, үчүгэй дэлэй оттоох-мастаах, үүнээйилээх буолан, сүөһү-ас баар буоларын билэбит эрээри, сирбитин ситэ туһаммаппыт. Үүнээйитин ситэ хомуйбаппыт. Мелиоративнай үлэлэри ыыппаппыт, үчүгэй быыс бүтэйдэри, күрүөнү-хаһааны тупаппыт. Ол курдук бириэмэ ааһан иһэр. Үйэбитин моҥуубут.
50-ча сыллааҕыта землеустроительнай эспэдииссийэлар быһаарбыттарынан, улууска 1 500 ынах сүөһүнү, 2 500 сылгыны, 28 000 табаны иитэр-аһатар мэччирэҥ уонна оттуур ходуһа баарын мэктиэлээбиттэрэ. Ону баара, билиҥҥи бириэмэҕэ оттонор сир уонна сылгы, ынах мэччийэр сирин ырааҕынан ситэ туһаммаппыт, аҥаардас сүрэҕэ суохпутуттан уонна үлэбит-хамнаспыт тэрээһинэ мөлтөҕүттэн диэн билиниэххэ наада.
Сааскы уонна күһүҥҥү өртөөһүннэри тэрийэн ыыппаппыт, сааскы халаан уутун тутар эргэ быһыттары, ханаабалары сөргүтэн оҥоруу, быыс бүтэйдэри тутуу мэлигир. Дьэ, ол кэнниттэн тугу этиэҥий?..
Ааспыт үйэҕэ улуус сиригэр 2,5 – 2,8 тыһыынча тоннаҕа тиийэр от оттонор кэмнээх кэрдиилээх этэ. Оттон билигин оччотооҕу ынах сүөһү аҥаарыгар да тиийбэт хаалбыт сүөһүгэ кыстыыр отторун кыайан бэлэмнээбэккэ, киин улуустартан оту тиэйэбит. Саатар бу быһыыбытын тохтотуохха. Иккиһинэн, ырааҕа суох, кытыы дэнэр Хомурахсыт, Кубалаах курдук от үүнэр сирдэригэр хаһааска анаан оттуохха, сороҕун Дьааҥыларга атыылыахха.
Оту күөх эрдэҕинэ – атырдьах ыйын 15 күнүгэр диэри оттоон бүтэр курдук тэриниэххэ. Манна даҕатан этэххэ, киин улуустар сорох нэһилиэктэрэ атырдьах ыйын саҥатыгар кыстыыр отторун оттоон бүтэллэрин санатабын. Бу үтүө холобуру тутуһа сатыахха!..
ЫНАХ АХСААНА ТОҔО АЧЧААТА?
Саха ынаҕа билигин аан дойдуга билиннэ, аар-саарга аатырда. Оттон биһиги ол көмүстээҕэр күндү сүөһүбүтүн сүтэрэн эрэрбит туһунан туспа кэпсэтии. Бу сүөһүбүтүн сүтэрбэккэ, муомурдубакка, улаатыннаран, элбэтэн, кэлэр кэнчээри ыччаппытыгар, ааһа баран эттэххэ, киһи аймахха уунар суос соҕотох күндү кылааппыт!!! Ону хайдах көрөн-харайан олоробут? Куһаҕан эрэ диирбитигэр тиийэбит. Төрүөҕэ кытта төнүннэ, саҥа төрөөбүт ньирэй “куобах истээх үтүлүктэн” орпот буолуутун хайдах өйдүөххэ сөбүй? Ааспыт сылга эмиэ 71% эрэ төрүөх ылылынна. Ол тугу көрдөрөрүй? Быһаччы эттэххэ, туохха да кыһыммат буолуубут туоһута буолбатах дуо?
Ааспыт сылга 32 төбө ынах сүөһү туох да туһата суох көнньүнэн өлбүт. Маныаха ким да эппиэккэ, буруйга-сэмэҕэ тардыллыбатах. Тоҕо? Ол курдук көмүстээҕэр күндү төрүт баайбыт – сахабыт 32 сүөһүтэ соһуллан, үөн-көйүүр аһылыга буоллаҕа. Тоҕо маннык быһыы хас сыл аайы тахса турарый? Манна ким эппиэттиирий? Ыйытыы элбэх да, хоруй мэлигир. Дьиҥэр, саха ынах сүөһүтэ ыалдьан өлбөт, куһаҕан көрүүттэн-харайыыттан эрэ өлөр-сүтэр. Ону киһи барыта билэр. Тоҕо кыһаллыбаппыт? Бу маны тохтотор дьаһалы ылыахха, эппиэтинэһи тосту күүһүрдүөххэ, бары таһымнаах үлэҕэ-хамнаска.
Сахабыт ынаҕын дьиҥнээхтик иитиэххэ, сайыннарыахха диир буоллахха, бастатан туран, ынаҕы барытын искусственнай сиэмэлээһиҥҥэ киллэриэххэ. Оччоҕо эрэ төрүөх төрөлкөй буолуоҕа. Уруурҕаһыы да тохтуоҕа. Бу ньыманан 95-98% төрүөҕү ылыахха сөп. Ол иһин икки-үс исписэлииһи Дьокуускай куоракка ыытан үөрэттэриэххэ. Манна даҕатан эттэххэ, Дьааҥыга “Тымныы чыпчаала” ТХПК искусственнай сиэмэлээһини киллэрэн, 95% итэҕэһэ суох төрүөҕү ыларын санатабын.
Иккиһинэн, интэриниэккэ саайт аһан, нууччалыы, английскайдыы тылларынан саха ынаҕын киэҥник рекламалыахха. Таарыччы эттэххэ, ааспыт күһүн Москваҕа “Көмүс күһүн” быыстапка-дьаарбаҥкаҕа соҕотоҕун тиийбит ньирэй торбостоох саха саадьаҕайын биир баай дьахтар 500 000 (!) солкуобайга былдьаһыгынан этиппэккэ ылбыт. Дьэ, санаан көрүҥ, биһиги сүөһүбүт сыаната төһөҕө
туруоҕун. Эбии кэпсээтэххэ, саха ынаҕын этин биир киилэтин тыһыынча солкуобайга былдьаһыгынан ылбыттар уонна баран манна тугу да этэр суох.
СЫЛГЫ ТОҔО АҔЫЙААТА, ТӨРҮӨҔЭ ТӨНҮННЭ?
Мин исписэлиис быһыытынан урут ТХМ-га үлэлии сылдьан, уон тоҕус улууска саха сылгытын элбэҕи кэтээн көрбүтүм. Онно көрдөххө, Дьааҥылыы тииптээх сылгы саха сылгытыттан бары таһымынан саамай ордуктара буоларын итэҕэйбитим. Ол да иһин киин улуустар ааспыт ааспыт үйэ 70-80 сылларыгар Дьааҥыттан 2 500 атыыры атыыластахтара.
Оттон кинилэртэн Саккырыырбыт сылгыта бары өттүнэн ордуктара. Ол курдук, бу сылгы күүстээх, хаартан-ууттан иҥнибэт, бадараанньыта суох, туора үрэхтэри, оннооҕор Бытантайы көҥүл да сылдьан ханан баҕарар харбаан туоруур, кыһын чубуку сиригэр Дьааҥы таас хайаларыгар тахсан кыстыыр уратылаах. Мин сопхуоска үлэлиирим усталаах туоратыгар Кубалаахтан үөһэ Бытантай баһыгар тиийэ атынан сайын аайы үрэхтэри, бадарааннаан, уулаах лээбилэри, Бытантайы кэстэрэн, харбатан да сылдьар этим. Үксүн соҕотох буолааччыбын. Онон Саккырыыр ата эрэллээх миинэр миҥэ буоларын билэбин. Онтубут дьылҕата-кэскилэ хайдаҕый? Билиҥҥи туруга куһаҕан. Төрүөҕэ олус аҕыйах. Сылгы ааҕыллыбатаҕа отучча сыл буолла. Улууска 2019 сылга баара-суоҕа 148 кулун ылылынна (17%), племенной үлэ барбат. Муҥ саатар, нэһилиэктэр икки ардыларыгар атыырдары атастаһыы суох, ат кыһын көлүүргэ, от-мас тиэйиитигэр туттуллубат. Дьиҥэр, уматык күн-түүн сыаната үрдүү турар бириэмэтигэр, саатар чугастааҕы сиргэ массыына-тыраахтар оннугар көлө быһыытынан туттар тоҕо сатамматый? Ону тэрийиэххэ эрэ наада. Сопхуос саҕана, таба кэнниттэн, сылгы иитиитэ барсы биэрэр салаа этэ. Онтубут билигин түүлгэ да суох! Сылгыга зоотехник штатын көрүөххэ сөп этэ, үрдүк төрүөҕү, элбэх сылгы этин ылыы суотугар. Билигин сылгы этин сыаната ынах этинээҕэр үрдээн, 700-800 солкуобайга тиийэн турар. Онон сыспай сиэллээхпитин элбэтэр былааннаах, үлэни-хамнаһы үчугэйдик тэрийэн ыытарга, сылгыһыт хамнаһын лаппа үрдэтиэххэ, билиҥҥи ленинскэйдэр курдук сылгыны хаарга хаамтарымыахха, күөх отунан ырыганнаабыт сылгыны эбии аһатыахха, биэни окко төрөтүөххэ, сайын сылгыны барытын Бытантай сүнньүгэр үчүгэй оттоох-мастаах, уулаах-хаардаах сиргэ сайылатыахха, кыһын кэлиитэ эрэ чубуку сиригэр үүрүөххэ. Билиҥҥи курдук таас хайалар быыстарыгар кыһыннары-сайыннары туруорууну тохтотуохха! Сылгы сорҕотун, Тээҥки, Хааннаах, Биллээх туора үрэхтэригэр да туруоруохха сөп күн-дьыл хайдаҕыттан көрөн, сыл аайы да буолбатар.
Быйыл хаһаайыстыба бары көрүҥэр сылгыны бэчээттээн ааҕыыны ыытыахха!
ТАБА ТОҔО АҔЫЙААТА, КӨРДӨРҮҮТЭ ТАҤНАРЫ БАРДА?
Өбүгэ саҕаттан эбээннэргэ, хотугу сахаларга таба иитиитэ – төрүт дьарыкпыт. Онтубут билиҥҥи туруга хайдаҕый? Мөлтөх, сайдыахтааҕар таҥнары түһэ турар. Тоҕо оннук буолла? Хоруйа хас даҕаны. Онтон сүрүннэрэ: бастакыта, алларааттан үөһээҥҥэ диэри эппиэтинэс суоҕа. Бостууктар табаны түүннэри-күннэри манаабаттар, тойотторбут үлэни хонтуруоллаабаттар. Зоотехниктар, бэтэринээрдэр сүбэлэрэ-амалара, көмөлөрө тиийбэт, баһылыктар быыбартан быыбарга дэҥ көстөллөр, хоммот да хоноһолор. Иккиһэ, бруцеллез курдук, төрүөҕү биэрбэт олус тэнийбит, кутталлаах ыарыы, онон племенной үлэ туһунан этэ да барбаккын. Табаҕа сүүмэрдээһин уонна талыы диэн баарын да сорох табаһыт билбэт. Кырдьаҕастар аҕыйаан иһэллэр. Үсүһэ, ардай аһыылаах бөрө буулааһына. Бөрөнү бултааһын ситэ тэриллибэт, бөрө оҕотун сааскы-сайыҥҥы уйатыгар тутуу олох да мэлигир, ааспыт үйэҕэ Тихон Колесов диэн улуу булчут оҕонньор кэнниттэн оннук дьарыктаах киһи суох. Кини сылга 16 бөрөнү сууһарара.
Ааспыт сылга таба көрдөрүүтэ эмиэ мөлтөх. Ол курдук, 12 ыйдаах сурукка-отчуокка көстөрүнэн, улахан табаны тыыннаах иитии – 85%, тугуту ылыы 51% курдук, ити барыллаан ааҕыы түмүгүнэн.
Маныаха эбэн эттэххэ, “Табата суох эбээн, эбээн буолбат» диэн этиини хайдах сыаналыыгыт? Оннук хобдох суолга үктэммит, биир да табата суох хаалбыт Абый уонна Аллайыаха улуустарын эбээннэрин холобурдарыгар көрөбүт. Мин үлэлиир, сылдьар эрдэхпинэ, кинилэр хастыы эмэ уонунан тыһыынча табалаахтар этэ. Итинник быһыы улууска хатыламматар ханнык. Ол гынан баран, кинилэр суолларын хатылаатахха да көҥүл, өскөтүн төрүт баайбытын үчүгэйдик көрбөт-харайбат буоллахпытына. Холобурга, ыаллыы олорор Дьааҥы улууһун бары нэһилиэктэрэ ааспыт үйэ 60-70 сылларыгар диэри табалаахтар этэ. Оттон билигин биир соҕотох Табалаах нэһилиэгэр эрэ тыһыынча кэриҥэ таба кутуругун тутан хаалла уонна таба суох. Ити хобдох холобуру толкуйдаан көрүҥ.
Константин ГОРОХОВ-ЧИНЭКЭ КӨСТӨКҮҮНЭ,
СӨ бочуоттаах бэтэрээнэ, тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Дьааҥы уонна
Эбээн-Бытантай улуустарын Ытык киһитэ.
(Салгыыта бэчээттэниэ.)