Сардаана Захарова СГУ омук тылыгар салаатын бүтэрэн, биэс сыл Эдьигээҥҥэ учууталлаабыта. Онтон 1999 с. дойдутугар, Үөһээ Бүлүүгэ, Михаил Алексеев аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи интэринээт-лиссиэйгэ үлэлии кэлбитэ.
edersaas.ru
Билигин лиссиэй дириэктэрин иитэр үлэҕэ солбуйар, ону таһынан 2001 сыллаахтан «Тоҥуочаан» экологическай-туристическай лааҕыры салайар. Бу кэмтэн ыла лааҕыр уонтан тахса араас бырайыгынан үлэлээн кэллэ. Олортон саамай боччумнаахтарынан Үөһээ Бүлүү улууһун геологическай, экологическай туругун чинчийэр, айылҕатын, кыылын-сүөлүн, көтөрүн-сүүрэрин үөрэтэр сыаллаах үлэлэри ааттыахха сөп. 1979 сыллаах ядернай дэлби тэптэрии кэнниттэн тулалыыр эйгэ туругун чинчийии биир туспа интэриэһи ылар. Уон аҕыс сыл тухары 525 үөрэнээччини кытыннаран, төрөөбүт дойду киэҥ-нэлэмэн иэнинэн 19 сатыы, сэттэ хайыһарынан десаны, икки кыһыҥҥы экспедицияны салайан илдьэ сылдьыбыт «Тоҥуочаан» лааҕыр салайааччытыгар «Саха сирин киэн туттуута – 2019» норуот бириэмийэтигэр «Доброволец-эколог» номинациянан кыайыылаахтары быһаарыы бастакы түһүмэҕэр 2148 киһи куоластаата.
— Лааҕырга үлэбин өссө устудьуоннуу сылдьан, практикабар саҕалаабытым., — диэн кэпсиир Сардаана бэйэтин үлэтин туһунан. — Айылҕаҕа бохуоттары бастаан көннөрү бириэмэни атаарар, оту-маһы көрөр курдук тэрийэрбит, кэлин маннык сырыылары эрдэттэн былааннанан, тэрээһиннээхтик уонна үөрэҕи кытары дьүөрэлиир сыаллаах-соруктаах оҥорор көдьүүстээх буолуоҕун өйдөөбүппүт. Ол түмүгэр ити экспедицияларбытын тэрийэр буолбуппут. Элгээйиттэн үөрэнээччилэр сатыы бохуоттарын тэрийбит Сунтаар кырдьаҕаһа Төкүнүк Киргиэлэй кэлэ сылдьан, Амакинскай экспедиция геолога Эрик Алексеев 1980-с сылларга биир геолог дьахтар сүппүтүн көрдүү сылдьан, Үөһээ Бүлүү уонна Ньурба улуустара быысаһар сиригэр, биир үрэх хаҥас кытылыгар дьиктитик үүммүт тииттэрдээх тыаны булбутун туһунан кэпсээбит. Икки сүүсчэкэ иэннээх сир тухары ким эрэ анаан олордубутун курдук, биир умнастан хастыы даҕаны мас тахсан, атырдьах курдук тэбис-тэҥҥэ үүнэн сараадыйан тураллара үһү. Дьэ биһиги ол тыаны көрдөөн, үстэ төхтүрүйэн бара сылдьыбыппыт даҕаны, хомойуох иһин, булбатахпыт. Кэлин лесхозка сылдьан билбиппит, ол эргин тыаҕа улахан баһаардар буолан ааспыттар эбит.
Өрүс уутун анаалыстааһын
Ити сылдьан уон икки хонуктаах айаҥҥа, сатыы хаамыыга биитэр тыынан устууга, сиргэ-уокка хонууга, быһата, экстремальнай усулуобуйаҕа ким хайдах эбитий диэн оҕолорбун кэтээн көрөбүн. Онно биллэхпинэ, кыргыттар уонна орто сүһүөх кылаастарга үөрэнэр уолаттар ордук тулуйумтуолар, сылааларын түргэнник аһардаллар, онтон улахан уолаттар уһуннук сынньанарга, элбэҕи аһыырга наадыйаллар. Ону таһынан, маннык сырыыларга оҕо айар дьоҕура, күннээҕи олоххо сатабыла, мындырдаан толкуйдуур, тобулар дьоҕура арыллар эбит. Инньэ гынан, оҕо эрэ барыта компьютертан, суотабайтан арахсыбат, сүүрэн-көтөн оонньообот буолбут кэмигэр, маннык сырыылар олус туһалаахтар. Төрөөбүт дойдуларын дириҥник билэллэригэр уонна олоххо бэлэмнээх буола улааталларыгар.
Экспедицияларга маҥнай бэйэбит эрэ сылдьарбыт, кэлин учуонайдары кытыннарар буолбуппут. Бу кэлиҥҥи икки сылга “Ричард Маак Бүлүү түбэтигэр сылдьыбыт суолунан” диэн бырайыагынан үлэлээтибит. Маак экспедициятын (1854-1856 сс.) кэнниттэн биһиги түбэбит айылҕатыгар, хамсыыр харамайыгар, нэһилиэнньэ этногеографиятыгар туох уларыйыылар тахсыбыттарын үөрэттибит. Ааспыт сайын Накыыҥҥа сылдьан, Марха өрүс уута чахчы ырааһырбыт диэн үөрэн-көтөн кэлбиппит баара да, өр-өтөр буолбатаҕа, Иирэлээх даамбата тоҕу батан, Бүлүү өрүскэ кирдээх уу киирбитэ… Эбэттэн анаалыс ылан, лабораторияҕа ыыппыппыт.
Бу хайысханан үлэбитин салгыы ыытар уонна күүһүрдэр санаалаахпыт. Эбэбит “ыалдьыбыт” кэмигэр биһиги, олохтоохтор бэйэбит испититтэн ыраас буолуохтаахпыт диэн, «Вызов – МУСОРOFF» аахсыйаны тэрийэн, бөһүөлэкпит иһин-таһын, уопсастыбаннай сирдэри, оҕо оонньуур былаһааккаларын ыраастыыбыт, мунньуллубут бөҕү-саҕы тиэйтэрэбит, чааһынай ыалларга өйдөтөр-сырдатар үлэни ыытабыт. Атын оскуолалар биһиги бачыыммытын өйүүллэригэр ыҥырабыт.
Раиса СИБИРЯКОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru