Ил Дархан Айсен Николаев Улуу Кыайыы күнэнэн эҕэрдэтигэр “Ыам ыйын 9 күнэ дойдубут хас биирдии олохтооҕор ураты суолталаах, дириҥ өйдөбүллээх» диэн эттэ. Чахчы даҕаны, элбэх саха дьиэ кэргэнин бу кырыктаах сэрии хаарыйбыта. Үгүс саха эр дьоно Аҕа дойдуларын саа-саадах тутан көмүскээбиттэрэ. Кинилэр истэригэр Айсен Сергеевич эһээтэ Андрей Титович Титаров эмиэ баара.
Эһээм алгыһынан
Эһээтин туһунан “Саха киэн туттар дьоно” серия иһинэн тахсыбыт кинигэҕэ Айсен Николаев маннык ахтан турар.
“Эһээлээх эбээм биһиэхэ – сиэннэригэр эрэ буолбакка, оҕо аймахха бүттүүнүгэр амарахтык сыһыаннаһаллара. Ордук эһээм, сэриигэ сылдьан ынырык хартыынаны – фашистар кыра оҕолору кыыллыы кэйгэллээн өлөрбүттэрин көрөн буолуо, оҕону атаҕастыыры аһары ыарыылаахтык ылынара. Адьас билбэт да оҕото мөҕүллэ-дьарыйылла турарын көрдөҕүнэ, хайаан да көмүскэһэрэ, кыра киһиэхэ кырыктаах сыһыаны боһойон-бохсон баран тэйэрэ.
Эһээм Аҕа дойду Улуу сэриитин уоттаах толоонугар өстөөҕү кытта эр санаатын киллэрэн, толлору-чугуйары билбэккэ сэриилэһэригэр төрөөбүт дойдутун, норуотун көмүскүүр дьулуура төһүү күүс буолбутун, хабыр хапсыһыыга бааһыран баран өрүттэригэр сиригэр-уотугар, дьонугар-сэргэтигэр хайаан даҕаны эргиллэр күүстээх баҕа санаата көмөлөспүтүн тоһоҕолоон бэлиэтиирэ”.
Полк командирыттан махтал
Андрей Титович оҕо эрдэҕиттэн оһуохай этээччинэн биллэрэ. Онтуката сэрии ыараханын тулуйарга көмөлөспүтэ.
Маҥнайгы түгэн. Аармыйаҕа ыҥырыллан баран иитэ сылдьар сырдык санаатын, дууһатын кыымын, хаан өстөөҕү утары норуот ыҥырар тиһэх тылларын Өлүөнэ өрүс кумаҕар икки хонукка борохуоттара чаардаан турдаҕына этиллибит оһуохайыгар туойбута. Ол тыллар айаннаан иһэр доҕотторун сүрэҕэр сылаас тыал курдук сайа охсон кутуллан киирбиттэрэ. Ол оһуохайга бааллара Сунтаар, Ньурба уолаттара, оттон Үөһээ Бүлүүттэн Андрей Титовиһы кытта Ороһуттан оһуохай тылын этээчи Таныыкап баара.
Иккис түгэн. Сталинград аттынааҕы Камышино диэн куоракка 900 саха буойуттара түмсүбүттэрин көрөн полк командира эппит: “Дьэ, бу эһиги сахалар дойдугутугар-сиргитигэр туох интэриэһинэй оонньуулаах-көрдөөх омуктаргытый? Ону билигин манна, биһиэхэ оонньоон көрдөрүөххүт дуо?” – диэн көрдөспүт. Онно Андрей Титович 20-чэ мүнүүтэ устата үчүгэйдик арыллан, сүргэтэ көтөҕүллэн туран, бары күүһү аан дойду үрдүнэн бүрүүкээбит сидьиҥ өстөөҕү эһэргэ, биһиги дьыалабыт кырдьыктаах, онон Кыайыы биһиэнэ буолуо, диэн оһуохай тылын эппитигэр полк командира тылбаастатан истэн улаханнык биһирээбит уонна полк иннигэр махталын биллэрбит.
Уот сэрии толоонугар
Оттон Андрей Титович Сталинград иһин хайдах сэриилэспитин туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Сидор Филиппов кинигэҕэ маннык ахтар:
— Сэриигэ кыттыбыт чаҕылхай түгэннэриттэн кэпсээннэрин бары сэҥээрэн истэрбит. Кини Сталинград аннынааҕы кыргыһыы туһунан ардыгар уйадыйан, ардыгар абаран-сатаран кэпсиирэ. Биир дэриэбинэҕэ фашистар кэйгэллээн өлөрбүт оҕолорун, дьахталларын көрөн баран өстөөххө өһүрүүбүт өссө күүһүрбүтэ диирэ. Андрей Титович биир маннык түгэни кэпсээн турар: «Биһиги чааспыт Сталинград анныгар биир үрдэлгэ ньиэмэстэр кимэн киириилэрин күннээх түүн тохтотон турар. Ньиэмэстэр сотору-сотору элбэх буолан атаакалаан киирэллэрэ. Биһиги кинилэри чугаһатан баран, пулемет уотунан сылбах курдук охторобут. Аттыбар өр кэмҥэ бииргэ сэриилэспит доҕотторум: биирэ нуучча, биирэ узбек бааллара. Нууччам – аан дойду маҥнайгы сэриитин кыттыылааҕа, сааһырбыт киһи. Ньиэмэс буулдьатыттан төрүт куттаммат, окуопаттан окуопаҕа ойуоккалыыр, санаабытын көтөҕөр тыллары хаһыытыыр, үөхсэр, ньиэмэстэри кыдыйарга ыҥырар. Сарсыарда өстөөх биир атаакатын самнарбыппыт кэнниттэн чаас хамандыыра кэлэн стройдатта, биһигини хайҕаата уонна миигиттэн ыйытта: «Байыас Титаров, хас ньиэмэһи өлөрдүҥ?» Мин: “Не считал”, — диэччи буоллум. Хамандыыр барбытын кэнниттэн нууччам миигин кыайа сыста: “Эн хайдах буолбут киһигиний? Саатар сүүс ньиэмэһи өлөрдүм диэх этиҥ. Оччоҕо мин эн өлөрбүтүҥ аҥаарын этиэх этим”. Ити курдук, үйэбэр сымыйаны саҥарбатах буолан, бадаҕа, улахан наҕараадаттан төлө түспүтүм», — диэн, онно улахан суолтаны биэрбэттик кэпсээн турардаах.
Сэрии туһунан кэпсииригэр элбэх омук уолаттарын кытта билсибитин кэпсиирэ. Омук омуктан уратытын бэлиэтиирэ. Нуучча саллаатын хорсунун, доҕор быһыытынан эрэллээҕин тоһоҕолоон бэлиэтиирэ. Андрей Титович ити туһунан бэйэтин оһуохайдарыгар, тойуктарыгар үчүгэйдик ойуулаан киллэрэрэ.
Оспот баас
Андрей Титович Хомустаах нэһилиэгиттэн 1942 сыл бэс ыйын 20 күнүгэр сэриигэ ыҥырыллан барбыта. Волга өрүскэ турар Сталинград куораты босхолуур уодаһыннаах кыргыһыыга сэриилэспитэ. Кини 932-с стрелковай полк 252 стрелковай дивизия састаабыгар киирэн балаҕан ыйыттан өстөөх Сталинграды төгүрүктээһинин тоҕо охсор сыаллаах хааннаах сэриигэ киирсибитэ. 4 батальоҥҥа пулеметчигынан сылдьыбыта.
Андрей Титович 1959 сылтан, Карл Маркс аатынан холкуоска бииргэ үлэлиэҕиттэн билэр киһитигэр Афанасий Акимовка 1960 сыллаахха Тоҥуо Куунуга сылгыһыттарга, субай бостууктарыгар бииргэ бара сылдьан, маннык кэпсээбит: “Верхне-Бузиновка диэн дэриэбинэни 3-4 суукка туруулаһан, өстөөх хас да атаакатын самнаран босхолообуппут. Фашист сиэхситтэр 2-4 саастаах оҕолору ыстыыгынан балык курдук тыыннаахтыы үөлэн өлөрбүттэр этэ. Дьиэ истиэнэтигэр өйөннөрбүттэр этэ, бу сидьиҥ быһыы тыыннааҕым тухары сүрэхпэр оспот баас. Кыргыһыы хонуутугар бииргэ үөскээбит доҕорум, Хомустаахха холкуос председателинэн үлэлээбит Петр Михайлович Иванов снарядка үлтү тэптэрэн өлөр мөхсүүтүгэр сытан: “Доҕоччуок, Өндөрөй, мин о-о, абаккам”, — диэх курдук буолаат, налыс гыммыта субу харахпар көстөр”.
Үөһээ Бүлүүттэн Сталинград сэриитигэр 50-ча киһи сэриилэспит үһү. Сургуулук нэһилиэгин “Дальний край” холкуостааҕа Спиридон Петрович Федоровы кытта бааһыран арахсыаҕар диэри сылдьыбыт. Хойут истибитэ, Спиридон Петрович өлбүт диэн Малахов Курган мемориалыгар суруллан турар үһү.
Харах уулаах Кыайыы күнэ
Кыыһа, РФ орто үөрэхтээһин бочуоттаах үлэһитэ Тамара Николаева аҕатын туһунан маннык ахтар:
— Аҕам саамай сүрэҕинэн-быарынан үөрэр, иэйэр бырааһынньыга – Кыайыы күнэ этэ. Биир оннук Кыайыы күнүгэр түөрт буолан бэлиэтээбиттэрэ өйбөр-санаабар иҥэн хаалбыт. Күтүөтүм, Василий Васильевич Ефимов, уоттаах сэриигэ түөрт сылы быһа артиллерист-разведчик, Европа дойдуларын барытын босхолоспут, Эльба өрүскэ американецтары кытта көрсүбүт.
Ыалбыт, Петр Егорович Васильев, кэргэнэ Дуня 7-с оҕотун быыһанаары өлбүтүгэр, уу кырбас оҕолору соҕотоҕун ииппит-харайбыт сэрии инбэлиитэ, Карельскай фроҥҥа сэриилэһэн Ленинград куораты босхолоспут.
Мин аҕам, Сталинградтааҕы хабыр кыргыһыыга киирсибит пулеметчик, улаханнык бааһыран госпиталларга өр эмтэнэн баран Казаҥҥа, Саратовка сулууспалаабыт. Ону тэҥэ, биһиги Улуу учууталбыт Михаил Андреевич Алексеев, сэрии бастакы ыар охсуутун, ньиэмэс билиэнин тулуйбут хорсун-хоодуот саллаат.
Өйдөрүгэр-санааларыгар иҥмит алдьархайы, өлбүт-сүппүт доҕотторун өйдөөн-санаан хараастан, уйадыйан, ытамньыйан да ылбыттара, ол быыһыгар үтүөнү-кэрэни санаан, сирэйдэрэ сырдыыра. «Уоттаах сэрии эрэйин-муҥун эҥээрбитинэн тэлэн, аҥаардас булгуруйбат модун санаабытынан, дууһа күлүмнэс күүһүнэн эрэ, Үөһээ Айыыларбыт көмөлөһөн, Аан дойду Улуу Кыайыытын уһансыбыт дьоллоох дьоммут», — дэспиттэрин истибитим.
Онтон ыла мин аҕам көлүөнэтин “геройдар көлүөнэлэрэ, дьоллоох дьон” диибин, Кыайыы күнүн кинилэр кэриэстэригэр сибэтиэй бырааһынньыгынан ааҕабын.
Родион Кривогорницын бэлэмнээтэ.
Хаартыскалар — матырыйаал дьоруойдарын архыыбыттан.