Мин Хаҥалас улууһун Тиит Арыы нэһилиэгэр биэс сыллааҕыта командировкаҕа сылдьыбыттааҕым. Айылҕата кэрэтэ, нэлэһийэр эбэ үрдүгэр олорор нэһилиэк харыйаларынан саба үүммүт тыата киһи өйүттэн дэбигис сүппэт хартыына этэ. Онон мин өйдөбүлбэр Тиит Арыы диэн мааны айылҕалаах ытык сир быһыытынан хаалбыта.
Ааспыт күһүн төлөпүөммэр эдэр учууталлартан сурук туппутум. Ис хоһооно маннык этэ: «Биһиги, биэс эдэр учуутал, Тиит Арыыга үөрэхпитин бүтэрэн баран ананан үлэлии кэлбиппит. Олоруохтаах уопсайбыт биһигини сиҥнэн түспүт олбуорунан, уруккута хаһан эрэ сыбах дьиэ эркиннэрэ барыта эргэрэн тохто турарынан көрсүбүтэ. Биһиги ити хобдох көстүүнү көрөн испитигэр хомойо санаабыппыт. Бары даҕаны тыа оҕолоро буоламмыт, чэ, оҥостон этэҥҥэ олоруохпут диэн күүстээх санаалаах дьиэбитигэр киирбиппит, арай дьиэ иһэ онтон итэҕэһэ суох хартыынанан көрсүбүтэ. Сыбах, оҥоһуу диэни көрбөтөх кирпииччэ оһох, эргэрбит линолиумнаах муоста… Хата оһох оттубат эбиппит, киин ититиигэ холбоммут диэн эрэх-турах санаммыппыт, бэйэбит ыраастык туттан олордохпутуна, барыта этэҥҥэ буолуо дии санаабыппыт. Бу иннинэ хайдах маннык ынырык усулуобуйаҕа кэлэн үлэлээн ааспыттара буолуой эрэ дии санаабыппыт».
Бу суругу тутан баран тута нэһилиэк баһылыгар сурук түһэрэллэригэр, кыһалҕаларын быһаарары туруорсалларыгар, үлэлии кэлээт айдаан таһаарбакка, этэҥҥэ быһаарсалларыгар сүбэлээбитим. Тоҕо диэтэххэ, ити учуутал кыргыттар истэригэр биһиги хаһыаппытыгар урут устудьуоннуур сылларыгар уопсастыбаннай кэрэспэдьиэнинэн үлэлээбит оҕобут баар буолан, сүбэлиир бырааптаах курдук санаммытым. Ол эрээри, санаам буолбакка, нэһилиэк баһылыгын кытта сибээстэһээри, суотабайын нүөмэрин булан хаста даҕаны эрийэ сатаан баран, батсаап ситимигэр учууталлар кыһалҕаларын суруйбутум. Ол эрээри, дорооботтон атын ханнык да эппиэти туппатаҕым. Кэлин кыргыттар «Баһылык аатыгар сурук суруйдубут» диэбиттэрэ. Чахчы, ол кэнниттэн хамсааһын баран, сиҥнэн түспүт олбуор өрөмүөннэммитэ, кунус кутуллубута. Ол эрээри, дьиэ иһигэр этэрбэстээх сылдьаллара, сибиитирэлээх утуйаллара.
КЫҺАЛҔАТТАН БЫСТАХ ҮЛЭЛИИБИТ ДУО?
«Дьокуускайтан чугас сытар Хаҥалас улууһун Тиит Арыытыгар ананан учууталынан кэлэн баран олоруохтаах усулуобуйабын көрөн санаам түспүтэ. Кэлээт сүбэлэһэн баран нэһилиэк баһылыгын аатыгар сурук суруйбуппут”, — диэн эдэр учуутал Мария Макарова санаатын үллэстэр. Ол эрээри онно эппиэт кэлбэтэх. Онтон баһылык солбуйааччытыгар суруйбуттарыгар, атын олорор дьиэ суох диэн эппиэттээбит.
«Сыл аҥаара кэриҥэ кэм ааста. Быйыл хаһааҥҥытааҕар даҕаны тымныы, чысхаан кыһын ааста. Томороон тохсунньуну нэһиилэ тулуйдубут. Балаҕан ыйыгар оскуола тас үлэһиттэрин көмөлөрүнэн уопсай дьиэбит таһын тупсарыыга, олбуору саҥардыыга үлэ барбыта даҕаны, уһун кыһын устата кыстыам диэтэххэ, ыарахан усулуобуйа. Дьиэ иһигэр этэрбэһинэн сылдьан атахпыт тоҥор, истиэнэ нөҥүө тыал курдат үрэр, маннык ыарахан усулуобуйаҕа киһи тулуйан олорорун саарбахтаатыбыт. Истиэнэбит барыта хайдан турар. Күөстэнэр куукунабытыгар тирээпкэбит, биэдэрэлээх уубут хам тоҥон хаалар. Кыһын устата иһэр мууспутун ылан биэрбэккэ, таһырдьа буочукаҕа уу куттахтарына, ону биэдэрэн таһан ууланан-хаарданан олордубут. Мин урукку өйдөбүлбүнэн эбитэ дуу, тыа сиригэр дьон ыраас мууһу уулаан иһэллэр дии саныыбын. Төһө даҕаны биһиги кинилэр санааларыгар быстах үлэлии кэлбиппит иһин, бары кэриэтэ муус уутун иһэн, сылаас дьиэҕэ улааппыт дьон буоллахпыт.
Уопсайбытыгар бэһиэ буолан кыстаатыбыт. Биир исписэлииспит Саҥа дьыл кэнниттэн барбыта. Онон саҥа устуоруйа учуутала кэлбитэ. Билигин, кулун тутар ыйга, халлаан сылыйан, дьиэ иһигэр этэрбэһинэн сылдьыбаппыт. Биһиги бу хаһыакка суруйар сыалбыт-сорукпут диэн үҥсүү-харсыы буолбатах, кэлин бу нэһилиэккэ үлэлии кэлэр эдэр үлэһиттэргэ олорор усулуобуйаны тупсарыы туһугар буолар”, — диэн кэпсээтэ Мария Макарова.
ҮП-ХАРЧЫ КӨРҮЛЛЭН, ӨРӨМҮӨННЭНЭРЭ БУОЛЛАР…
Аатын эппэккэ туран Мариялааҕы кытта бииргэ олорор учуутал эмиэ санаатын үллэһиннэ:
— Мин быйыл үлэлээбитим номнуо үһүс сыла. Хартыына сыл ахсын уларыйбат. Үс сыллааҕыта бастаан үлэлии кэлэрбэр бу уопсайга сүрдээх элбэх буолан олорбуппут. Кэлиэм эрэ иннинэ баанньык, туалет туппуттар этэ. Ол иннинэ дьоҥҥо тахсан сууналлар-тарааналлар эбитэ үһү. Сыл ахсын учууталлар састааптара уларыйар. Эдэрдэр кэлэллэр. Кэлэр кыһын салгыы үлэлии хаалар буоллахпына, атын дьиэ көрдөнүүһүкпүн. Тымныыта бэрт. Дьиэ иһигэр этэрбэһинэн сылдьарбытын ааһан, утуйарбытыгар сибиитэрэлээх сытабыт. Билигин халлаан сылыйан, арыый өрө тыынныбыт.
Мин саныахпар, үп-харчы көрүллэн, бу уопсай дьиэ иһиттэн-таһыттан үчүгэйдик өрөмүөннэнэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпын. Ыччат тыа сиригэр талаһан үлэлии тахсара сайдыыны кытта ситимнээх. Киэҥ сиргэ үөрэммит ыччат тыа сиригэр тиийэн үлэлээн, оҕолору иитэн-үөрэтэн, кэрэҕэ угуйар аналлаах. Эдэр үлэһиттэри олорор уопсайынан хааччыйыы, кыһалҕаны көрсүбэккэ, киһилии үлэлииллэригэр усулуобуйаны тэрийии нэһилиэк баһылыгын уонна оскуола дьаһалтатын эбээһинэһэ дии саныыбын. Ханнык баҕарар улууска ыал оҕолоро, бары да тыаттан ситимнээх дьон тиийэр. Эдэр учууталлар үлэлии-хамсыы, инникитин олохсуйардыы былааннанан кэлэллэр. Онон кинилэри быстах кэлбит дьон курдук көрөн, олорор усулуобуйаларыгар сапсыйан кэбиһии сүрэ бэрт буолаарай?
Ульяна Захарова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалары Мария Макарова тиксэрдэ.