Быйыл тоһуттар тымныылар хаһааҥҥытааҕар да өр тураннар, тымныы, туман тиэмэтэ дьон уоһуттан түспэт. Бэл диэтэр, Тымныы полюһун көһөрөр туһунан кэпсэтиилэр бараллар. Кэнники сылларга Тааттаҕа 72 кыраадыстан тахса тымныылар буолаллар диэн олохтоохтор этэллэр. Кырдьыгын-сымыйатын билбит суох. Ол эрээри, биир нэһилиэнньэлээх пууҥҥа кыраадыс араас-араас көрдөрүүлэнэрэ баар суол. Федеральнай ханаалларга биири этэллэр, “Саха” НКИХ ханаала атыны этэр, дэриэбинэҕэ олох атын көрдөрүү.
Ким сөбү этэрий? Аны ханнык термометр сөптөөх көрдөрүүгэ чугаһыырын туһунан билиэххитин баҕараҕыт дуо? Оччоҕо салгыы ааҕыҥ.
Бороҕон холобуругар
Мин Уус Алдан Бороҕонуттан төрүттээхпин. Термометр тиэмэтин үөрэтэрбэр, тута төрөөбүт дэриэбинэм олохтоохторун кыттыһыннарар санаа киирбитэ. Бороҕон холобуругар ханнык термометр сөптөөх көрдөрүүгэ чугаһыырын билиэххэ. Бороҕон – аан дойдуга саамай улахан Мүрү алаас туонатыгар сытар уһун синньигэс дэриэбинэ. Бороҕон араас муннуктарыгар олорор билэр дьоммор, таһырдьаны көрдөрөр термометргыт тохсунньу 25 күнүгэр хаһы көрдөрөрүй уонна ханныгый диэн ыйытыылары биэрдим.
Сардаана Николаевна Сыроватская, “Уолан” Мүрүтээҕи гимназия нуучча тылын уонна литературатын учуутала. Бороҕон арҕаа уһугар олорор. Сыроватскайдар уонча сыллааҕыта атыыласпыт термометрдара түннүктэн сүүрбэччэ сэнтимиэтир ыраах турар. Киэһэ 50 кыраадыс тымныыны, сарсыарда 52 кыраадыс тымныыны көрдөрдө диэн Сардаана Николаевна суруйда.
Василий Васильевич Федотов, биэнсийэлээх. Бороҕоҥҥо сыыр үрдүгэр, тумулга олорор. Угаров шкалатынан оҥоһуллубут саҥа термометр таһырдьа дьиэттэн арыый тэйиччи ыйанан турар. Манна ыйыллыбыт көрдөрүүттэн түөрт кээмэйи көҕүрэтэбин диэтэ. Онон кини термометрын Цельсийинэн таһаарар буоллахха, оруобуна 50 кыраадыс тымныыны көрдөрбүт.
Серафим Михайлович Татаринов, Оҕо спортивнай оскуолатыгар чэпчэки атлетикаҕа тириэньэр. Бороҕон киинигэр олорор. «Түннүгүм аттыгар турар урукку сэбиэскэй термометр бу сарсыарда 54, киэһэ 52 кыраадыс тымныыны көрдөрдө”, — диэн эттэ.
Дарина Ушницкая, устудьуон. Билигин хамсыгынан сибээстээн дойдутугар кэлэн ыраахтан үөрэнэ олорор. Кини дьиэтэ уһук илин баар. Термометрын хаартысканан көрдөххө, саҥа. Цельсийинэн киэһэ 49, сарсыарда 47 тымныы кыраадыстары көрдөрбүт. Ол эрээри, Дарина этэринэн, термометр ыкса түннүккэ турар буолан, эбии түөрт кээмэйи эбэллэр эбит.
Люция Бурцева, Уус Алдан улууһун дьаһалтатын пресс-сэкирэтээрэ. Термометра 56 кыраадыс тымныыны көрдөрбүт. Сэбиэскэй термометрыгар 52 тымныы кыраадыстан салгыы кээмэйэ суох. Онон, быһа холоон бу көрдөрүүнү ылабыт.
Бу ыйытыы түмүгэр Бороҕон көрдөрүүтэ араас буолла. Манна, биллэн турар, элбэх төрүөт баар. Термометр көрүҥэ, ханна ыйанан турара, төһө өр туттуллубута. Ханнык көрдөрүү дьиҥ көрдөрүүгэ чугаһыырын Саха сиринээҕэ метеорология уонна тулалыыр эйгэ кэтэбилин управлениетын Бороҕоннооҕу метеопоһун тиэхиньигэ Петр Николаевич Иванов кэпсээтэ.
— Урукку да сылларга маннык тымныылар буолаллар этэ буоллаҕа дии, ол эрээри, быйылгы уратыта диэн, олус уһун, өр кэмнээх тымныылар турдулар.
Холобура, 2010 сылтан күнү-дьылы кэтиир буоллахха, бу сыл Бороҕоҥҥо ахсынньы 3-4 күннэригэр эмиэ 50,5 кыраадыс тымныы, бүтүүтүгэр 51 кыраадыс буолбут эбит.
2011 сыллаахха тохсунньу 5-6 күннэригэр 54 кыраадыс тымныы.
2012 сыллаахха тохсунньу 9-12 күннэригэр 54,5 кыраадыс тымныы буолбут.
2013 сыл тохсунньу 2-титтэн 16-гар диэри, ол эбэтэр ый аҥаарын устата 52 кыраадыс тымныы буолбут.
2014 сылга тохсунньуга тоҕус күн устата 50-тан тахсалыы.
2015 сылтан халлааммыт арыый сылыйан киирэн барбыт. Ол курдук, 2015 уонна 2016 сылларга 50-тан тахса кыраадыс бэлиэтэммэтэх.
2017 сыллаахха тохсунньу 11 күнүгэр 51 кыраадыс тымныы буола сылдьыбыт.
2018 сылга икки күн 55,5 кыраадыс тымныы буола сылдьыбыт.
Инники сылларынан көрдөххө, тоһуттар тымныылар биир-икки күҥҥэ, саамай уһаабыта икки нэдиэлэ буола сылдьыбыттар эбит. Оттон 2020 сыл ахсынньы ыйын аҥаарыттан бүгүҥҥү күҥҥэ диэри тохтоло суох 50-тан тахса кыраадыс тымныы. Аҕыйах күҥҥэ 46-48 кыраадыс буола сылдьыбыта. Онон тымныылар урут да буолаллар эбит диэн этэбит. Ол эрээри, уратыта диэн, аҕыйах күҥҥэ тураллар эбит. Быйыл биир ыйтан ордук тохтоло суох тымныы турда. Бороҕоҥҥо саамай тымныы көрдөрүү тохсунньу 23 күнүгэр – 55,5 кыраадыс буолбута.
— Петр Николаевич, идэлээх киһи быһыытынан, бу тымныыны туохтан маннык өр кэмҥэ турда дии саныыгын?
— Урукку сылларга кыһын циклон, ол эбэтэр сис былыттар кэлэллэр этэ. Ол иһин, халлаан сылаас буолара. Быйылгы сылга былыт суох буолан, антициклон турарынан – тымныы.
— Мин эспэримиэн быһыытынан, Бороҕон олохтоохторуттан араас көрдөрүүлэри ыллым. Түннүккэ турар термометрдар төһө сөпкө көрдөрөллөрүй?
— Маҕаһыыҥҥа көннөрү атыыланар тэриллэр, биллэн турар, сыыһа көрдөрөллөр. Сэртипикээттээх, бэрэбиэркэни ааспыт термометры атыылаһар ордук. Эбэтэр, мин көрдөхпүнэ, былыргы сэбиэскэй термометрдар быдан сөбү этэллэр.
Метеопост куруук бэрэбиэркэни ааһар, тэриллэрэ сэртипикээттээхтэр.
Бороҕоҥҥо тохсунньу 25 күнүгэр түүн 54,5 кыраадыс, сарсыарда 53,5 кыраадыс тымныы этэ.
Уопут түмүгэ
Идэлээх үлэһит эппитэ сөп буолан таҕыста. Серафим Михайлович былыргы сэбиэскэй термометра сөптөөх көрдөрүүгэ быдан чугас эбит. Онон, кэтэбил көрдөрөрүнэн, бытовой термометрдар үксүлэрэ сыыһа кээмэйи көрдөрө тураллар эбит. Онон, сарайгар дуу, ампааргар дуу былыргы сэбиэскэй, халыҥ таастаах ртуттаах термометр сытар буоллаҕына, ону хостооҥҥун ыйыаххын сөп эбит.
Термометргын сөптөөх сиргэ туруор
Салгыы “Якутгидромет” тэрилтэ Кээмэйдиир тэриллэр сулууспаларын начаалынньыга Валентин Валентинович Титовка эрийдим:
— Өрөспүүбүлүкэ бары кэриҥэ улуустарыгар күнү-дьылы кэтиир ыстаансыйалар бааллар. Онно баар термометрдар, тэриллэр сыл аайы бэрэбиэркэни ааһаллар. Биһиги Клин диэн куораттан атыылаһабыт.
Бытовой термометр, биллэн турар, бэрэбиэркэни ааспат. Онон, сыыһа көрдөрүүнү биэрэрэ чуолкай, ордук тоһуттар тымныыга. Онно элбэх төрүөт баар.
Бастатан туран, испиир тоҥон хаалар, онон, адьас тымныыларга термометр наар биир кээмэйи көрдөрөн, хамсаабат буолан хаалар. Онно эбиитин кырааскалаах испиир буоллаҕына, эмиэ олох атын көрдөрүүнү биэрэр. Кырааска испииргэ эмиэ дьайар, анал метеорологическэй термометрдар кырааската суохтар.
Иккиһинэн, термометр ханна турарыттан тутулуктаах. Олох чопчу көрдөрүүнү ылыаххын баҕарар буоллаххына, түннүк аттыгар туруорума. Дьиэ сылааһа бэриллэр диэн буолбатах. Онно чугас лаампа баар буоллаҕына, эбэтэр форточканы астахтарына, көрдөрүү атын буолар. Аны дьон түннүгэ үксүн уулусса диэки баар. Аһары аһаҕас сиргэ туруорар эмиэ сыыһа.
Термометр сиртэн икки миэтэрэ үөһээ, тыала суох, ол эрээри, салгын оонньуур сиригэр туруохтаах. Олохтоохтор сарайдарыгар, ампаардарыгар туруордахтарына сөп сыһа буолара буолуо. Холобура, метеорологическэй термометрдар анал будкаҕа тураллар. Онон олохтоохтор көрдөрүүлэрин кытары араастаһар, «метеорологтар наар сыыһаллар, биһиги термометрбыт 60-тан тахсаны көрдөрөр» диэн этэллэр.
Бытовой термометры ылыах кэриэтин, электроннайы атыыласпыттара ордук. Бу син сөпкө көрдөрөр этэ. Датчиктарын таһырдьа уураҕын, оттон көрдөрүүлэрин иһирдьэ сылаас дьиэҕэ олорон көрүөххүн сөп, — диэн Валентин Валентинович кэпсээтэ.
Электроннай термометр сөпкө көрдөрөр эбит
Идэлээх киһи этиитин кэнниттэн, “электроннай кырдьыктыы сөпкө көрдөрөр дуо” диэн билээри, электроннай термометрдаах физико-тиэхиньиичэскэй лиссиэй учуутала Юрий Романовы буллум:
— Официальнай субуокканы кытары тэҥнээтэхпинэ, отой сөбү көрдөрөр. Термометрым бэйэ оҥоһуута диэххэ сөп. Ардуино диэн электроннай платаҕа холбонор, бэйэм бырагыраамалаабытым. Ол электроннай термометрым дьиэ иһинээҕи вайфай роутер нөҥүө Умный дом Thingspeak.com диэн порталга дааннайын ыытар. Ону мин төлөпүөн сыһыарыытын нөҥүө көрөбүн. Термодатчиктарым даачабар таһырдьа, гарааска уонна умуһахпар бааллар.
Термометргын бэрэбиэркэлэт
Дьокуускай куоракка Стандартизация уонна кээмэй судаарыстыбаннай киинэ диэн баар. Манна туох баар тиэхиньикэ, кээмэйдиир тэрил төһө сөпкө үлэлиирин быһаараллар. Киин 300-тан тахса көрүҥ тэриллэри уон үс көрүҥ кээмэйинэн (Вт, кг, см, цельсий о.д.а.) бэрэбиэркэ оҥоруон сөп. Убаҕас ньиэп бородууктатын ааҕар счетчигы эрэ бэрэбиэркэлээбэт эбит. Мин резервуардары бэрэбиэркэлиир бөлөх начаалынньыга, сылааһы тутар, кээмэйдиир уонна физико-химическэй кээмэйдиир тэриллэр лабораторияларын начаалынньыга Ирина Алексеевна Батухтиналыын кэпсэттим:
— Ким баҕарар, тэрилтэ ханнык баҕарар тэрилин, ол иһигэр, термометрын биһиэхэ аҕалан бэрэбиэркэлэтиэн сөп. Бастаан саайт нөҥүө суруттарар. Билигин сайаапка аҕыйах, онон, термометры уонна да атын тэриллэри аҕаллахтарына, тута бэрэбиэркэ оҥорон биэриэхпитин сөп.
Термометр туһунан этэр буоллахха, ртуттааҕы уонна испиирдээҕи ылыахтарын кэриэтэ, кыраһыын эттиктээх метеорологическэй термометры ылбыттара ордук. Дьокуускайга «Метролог» диэн маҕаһыыҥҥа итинник термометрдар 350 солкуобайга тураллар.
ТҮМҮК
Бу курдук, бары биир киһи курдук, көннөрү бытовой термометр сөбө суох көрдөрүүнү биэрэр диэн эттилэр. Онон, үөһэ этиллибити туһанаҥҥын, метеорологическай термометры атыылас уонна сөптөөх сиргэ туруор. Оччоҕо термометрыҥ чопчу сыыппараны көрдөрүөҕэ.
Виктория Бястинова