Быладьыымыр Кириллин —
Саха Өрөспүүбүлүкэтин көҥүл
тустууга сүрүн тириэньэрин кэпсээнэ.
Мин силис-мутук тардан, күн сирин көрбүт сирим таалар-талыы хонуулаах Таатта үрэх баһа. Аҕам эдэригэр Бэрэ, Мэгири үрэхтэринэн дьону кытта улахан булка сылдьыспыт эбит. Мин кыра эрдэхпинэ биирдэ сүүнэ улахан хап-хара төбөтүн түүтэ көҕөрөн көстөр толбонноох, хааһа кыһыл көтөрү дьиэ таһыттан киллэрэн, остуолга тыастаахтык лис гына уурбутун өйдөөн хаалбыппын. Ол көтөр улаханын кыраһыабайын сөхтөҕүм. Билигин даҕаны аҕам Ньукулай дьиэ таһыттан хара улар бэрийэр бэрдин моонньуттан тутан үөрэ-көтө саха тэҥэ суох буолан, хайдах хааман киирбитин күн бэҕэһээ курдук өйдүүбүн. Аҕам барахсан үөрбүтэ сүрэ бэрдэ. Булка күннээҕи олохтон чыҥха атын туох эрэ киһини абылыыр үөрдэр-көтүтэр көстүбэт күүс баарын онно сэрэйбитим.
Таайым Лөгөнтөй идэтийэн бултуура, кини тыалыы тахсарын сайыһа көрөрүм. Бултаатаҕына хайаан да биһиэхэ бэрсэрэ, онон барарын-кэлэрин кэтиирбит.
Тыа оҕотун сиэринэн, алтыс кылаастан саҕалаан, улахан дьону кытта биригээдэҕэ Амма өрүскэ түһэр Бэрэ баһыгар оттообутум. Бэрэ үрэххэ оттуу сылдьан акка сыстыбытым. Кэнники бултуурбар, ол үөрүйэҕим олус көмөлөспүтэ.
Кыра сылдьан куска-куобахха бултуурум, улахан булка сылдьар дьон кэпсээннэрин истэн улааппытым, онон тайаҕы, тыатааҕыны бултуох баҕа баара. Оттуу сылдьан күһүҥҥү хараҥаҕа, оллоон тула олорон тото-хана аһаан баран, булчуттар киһи дууһатын кылын таарыйар көстүбэт күүстээх абылаҥнаах уйадытар, умсугутар кэпсээннэрин истэрбит.
1993 сыллаахха СГУ-ну бүтэрэн, Горнай оройуонун Мытаах оскуолатыгар үлэҕэ анаммытым. Күһүн, үөрэх дьыла саҕаланыыта, Бэрдьигэстээххэ тиийбиппэр атаһым Похуомап Арамаан көрсүбүтэ. Атаһым сири-дойдуну көрдөрө таарыйа, Мытааҕы аһара түһэрэн, Солоҕон Сиинэтигэр аҕатын Арамаан үүтээнигэр Тоҥоллоҕо сатыы илдьибитэ. Тоҥолло Солоҕонтон 60 биэрэстэ, онон Күбээйигэ хонон тиийбиппит. Дьэ онно, улахан булка миккиллэ илик киһи аан бастаан лаабыс, холбо, араҥас диэни көрбүтүм. Аар айылҕа анаан уустаан-ураннаан оҥорбут кэрэмэн кэрэ Сиинэтин илэ харахпынан көрбүтүм. Солоҕон нэһилиэгин сиригэр Сиинэ үрэх туруук хайалара бүтэн, сис тыа саҕаланар. Аар тайҕа быыһынан дьэҥкир ыраас уута кылыгырыы устар. Сиинэ Эбэни Бэрэ үрэххэ маарыннаппытым, эмиэ бэстээх, кумахтаах. Бэс чагда дьикти сытын эҕирийэн дойдубар, төрөөбүт-үөскээбит сирбэр сылдьар курдук санаммытым.
Эһиилигэр, 1994 сыллааха, бэһиэ буолан тыраахтарынан уонна икки атынан Тоҥоллоҕо улахан булка тахсыбыппыт. Оргунуоп Бүөтүр түбэһэ түһэн табаны охторбута. Табаны астыырга, үтэһэлээх эт үрдүнэн чохочу сыатын эрийэн уокка кэриэрдэн буһарарга үөрэппитэ. Ол үтэһэлээх эт минньигэс амтана айахпар билигин даҕаны баар. Нэдиэлэ бултаабытым. Булт диэн кэрэ кэпсээн буолбакка, сыралаах үлэтин онно өйдөөбүтүм. Ол тухары, күн тура-тура, хара тыаны кэспиппит. Улахан булка итинник сүрэхтэммитим.
1995 сыллаахха Похуомап Арамаанныын үлэбититтэн тардыллан, иккиэн хойутаан, Тоҥоллоҕо тиийдибит. Дьоммут суохтар, киэһэ хойут түөрт акка ындыыланан лөкөйү аҕаллылар. Түөрт аттаах киһиттэн иккитэ биһиги хамаанда дьоно: Оргунуоп Бүөккэ уонна Миитэрэй. Сэбики үүтээнигэр олорон бултуур Хапытыанап Өлүөк уонна атаһа — бииргэ бултуур киһитэ. Мин «ыалларбыт хайдах, хантан булсан лөкөйү андыылаһан кэллилэр» диэн испэр дьиктиргээтим.
Киэһэ тайах отуутун малааһыныгар олорон истибитим маннык буолбут. Өлүөк Сиинэҕэ түһэр Сэбики үрэх баһыгар тутуһуулаах тайахтары көрөн, тыһытын охторбут, буурун куоттарбыт. Сарсыныгар эт тиэйэ тахсаллар. Кыылларын астыы сылдьан дьон саҥатын истэллэр. Биһиги дьоммутун Миитэрэйдээх, Бүөккэни көрсөллөр. Бүөккэлээх тайах отуутун малааһыныгар Өлүөктээҕи ыҥыраллар.
Саха кэпсэтэн, ынах маҥыраһан билсэр дииллэринии, мин ол киэһэ Өлүөктүүн сыалаах тайах этин сии-сии, өргө диэри сэһэргэстибит. Сарсыарда Өлүөк Сэбикигэ бараары аттарын тутарга көмөлөһүннэрбитэ уонна бараары туран эппитэ: «Биир эмэ күһүн, Сэбики диэки охсуллаар эрэ». Бултуон баҕалаах киһиэхэ ити ыҥырыы күндүтүк иһиллибитэ.
Үлэбиттэн үтүрүттэрэн икки күһүнү көтүппүтүм, 1998 сыллаахха Чурапчыттан Солоҕоҥҥо кэлбитим. Үөрэтэр уолум Дарбыдыантап Куока аҕата, мас көтөрүн ыта таарыйа, миигин Сэбики үүтээнигэр бырахпыта. Дьонум үүтээҥҥэ суохтар этэ. Элгээнтэн уу баһан, ас астанан Өлүөхүмэҕэ кэтэстим. Уку-сакы аһаат, дьонум кэлээйэллэр диэн, тыас-уус иһиллии-иһиллии утуйдум. Сарсыарда халлаан сырдаабытын кэннэ суолларын хайбытым: биир ыттаах икки сатыы киһи суол устун Уһун Күөл диэки барбыттар. Онтон биир аттаах, хас да ыттаах киһи тыанан Сиинэҕэ Тоҥолло үүтээнин диэки тутуспут.
Өлүөктээх Тоҥулла үүтээнин диэки барбыттар, онон ыырдара кыараҕас буолаарай диэн сатыы дьону эккирэттим. Хата Бокуруоп кэннэ буолан хаардаах, онон суоллара дыргыйан сытар. Сэбики үүтээниттэн Тоҥолоҕо диэри суолу билбэппин, онон дьон суолун тутустум.
Күнүс Мохчор диэн үрэххэ киирэн кэллим, дьонум элгээнтэн уу баһан чээйдээбиттэр, мин эмиэ кинилэри үтүктэн өл хаптым. Булчуттар аһаан баран хайысхаларын Сиинэ диэки туппуттар. Уһун Күөл диэки буолбакка, Сиинэҕэ Тоҥолло үүтээнигэр барбыттар, үс тайах суолун суоллаабыттар.
Күһүҥҥү кылгас күн кытара кыыһан арҕаа тыа баһыгар олорон, хараҥаҕа былдьатан сиргэ быстарыам уонна Тоҥолло үүтээнигэр барар суол манан буолуохтаах диэн баран түһүнэн кэбистим.
Борук-сорук буолуута суолга таҕыстым. Үүтээним хайа өттүгэр баарын билбэккэ мунаара турдахпына, хаҥас диэки саа тыаһаата. Дьонум үрэх аллара бааллар эбит диэн үөрэн-көтөн, туос бөтөрөҥүнэн түһүнэн кэбистим.
Ытыс таһынар ый быыһа күһүҥҥү хараҥаҕа тиийбитим, дьонум аһыы олороллор. Булчуттар соһуйан балачча өр саҥаларыттан матан олордулар. Бу дойду сирин-уотун билбэт эрээри хайдах булан кэллэ диэн сөҕүү-махтайыы бөҕө буоллулар.
Сарсыарда атаһым Арамаан Сөдүөттүүн Солоҥоҕо төнүннүлэр. Хайдах эрэ туохпут эрэ табыллыбат, Байанай мичик гыммат дииллэр. Биһиги үһүө: Өлүөк, Барыыс уонна мин буолан үс күн хаамтыбыт, ууну суруйбут курдук дьулаакыр, хаарга хаамыы, сииккэ сиэлии буолла.
Онуоха Өлүөк дьиҥнээх улахан булт диэн хайдаҕын кэпсээбитэ: «Эһиги кэллэ-кэлээт да бултуур эрэ айдааннааххыт. Улахан булт элбэх сыраны-сылбаны эрэйэр. Аар тайҕа маанылаах оҕотун тайаҕы Байанай мээнэ бэрсибэт, ийэ-хара көлөһүнү тоҕон, сыраны-сылбаны эһэн бултуугун». Кини тыаҕа сылдьарга элбэҕи үөрэппитэ. Тайах хайдах сиргэ тохтуурун, күнү-дьылы сылыктыыры, ыттар майгыларын, кинилэри кытта хайдах сыһыаннаһары, хара тыа кистэлэҥин арыйбыта.
2004 сыл сайын уот киэҥ сири хаппыта. Сэбики үрэххэ баар үүтээммит уокка былдьаммыта. Онон күһүн балаакканан сытан мас бэлэмнээбиппит. Иккиэйэҕин кыайыа суох буолан, аттынааҕы хамаанда дьонун көрдөспүппүт. Хата сөбүлэһэн үүтээни туппутунан барбыппыт. Өлүөк үлэһиттэрбитигэр бултаан биэрээри эрэй бөҕөнү көрбүтэ. Үлэлии сылдьан киэһээ 5—6 чаас буолла даҕаны, Өлүөк кэлэрин кэтэһэбин. Киһим киэһэ аайы мэлийэн саллайан иһэр буолара. Мин испэр атаспын аһына саныыбын.
Үлэһиттэрбит биэс күн үлэлээн баран аккаастаннылар, кинилэр эмиэ бултуохтарын наада буоллаҕа. Тыаҕа тахсыбыт дьону туппат буоллахпыт, кэлэн көмөлөспүттэригэр махтаннахпыт эрэ дии. Бэйэбит иккиэйэҕин үлэлээн, өһүөтүн түһэрдибит.
Арамаан Тоҥоллоҕо баар үүтээнэ эмиэ улахан уокка былдьаммыта. Сайын атаһым көрдөспүтүгэр, балаҕан ыйын сүүрбэ биирис чыыһылатыгар көмөлөһө тиийиэм диэн тылбын биэрбитим. Арамааҥҥа эрэннэрбит болдьоҕум бу ыган тиийэн кэллэ, эппит тылбын толоро сарсын Тоҥоллоҕо барыахтаахпын. Сарсыардаттан саҕалаан улахан моһуокка ыллардым, санаам икки аҥыы хайынна: эппит тылбар туруохтаахпын, иккис өттүттэн үүтээммин үрдэ суох хаалларарым сүрэ бэрт. Күнүс аһыы олорон, барыахтаахпын сэрэтэн эттим, киһим тириитин таһынан иһиттэ, иҥиэттэн кэбистэ, көхсүн көрдөрдө. Күнү быһа уку-сакы кэпсэппэккэ үлэлээтибит.
Киэһэ балаакка иһигэр утуйаары кэтэх тардыстан сытан ырааҕынан эргийэн маннык сөҥөдүйдэ: бу мин аҕам бултаабыт сирэ-уота, онон биһиги аймах төрүт уус сирбит. Үүтээни ситэри тутустаххына, толору бырааптаах кыттыгас буолаҕын. Бултуу сылдьан араас моһуоктаах боппуруостар күөрэйдэхтэринэ, эн миигин кытта тэҥҥэ быһаарсар бырааптааххын. Кыттыгас буоллаххына, атастаргын аҕалар түбэлтэтигэр, эрдэ сэрэтиэхтээххин.
Мин хамсалаах табах быстыҥа толкуйдаан баран сөбүлэҥмин биэрдим. Ол киэһэ салгыҥҥа тыҥааһын тыына мөлтөөн, өйдөһөн, биир тылы булсан түүн хойукка диэри отур-ботур кэпсэппиппит. Киһим үөһэ тэстэн, айаҕа аһыллан, булт-алт туһунан элбэҕи кэпсээбитэ уонна биһиги бултуур сирбит «кыраныыссатын» ыйбыта.
«Атын булчуттар сирдэригэр ыттар илдьэн хаайдахтарына, булду охтордоххуна, хайаан даҕаны анараа дьоҥҥо ханан охторбуккун этэҕин уонна эт бэрсэҕин. Оччоҕо сирдээх-уоттаах булчут эн холболоох эккэр кэлэ-бара, хараҕын быраҕа сылдьыа. Холбону тыатааҕы, сиэгэн ыһыахтарын сөп, ону кини көрөр-истэр. Ити булчуттар түҥ былыргыттан кэлбит үтүө үгэстэрэ.
Ыт үрдэҕинэ төрүт ыксаабакка, ыгылыйбакка, аргыый үөмэн киирэҕин, баччаларга ыт тутуһууну тохтотор, ону маҥнай тыһытын ытаҕын, атыыр тайах барбат. Үгүстэр ыксаан, бууру охторон, тыһыны куоттарар», — диэн булт-алт туһунан элбэҕи кэпсээбитэ.
Киэһэ хараҥаҕа ыттар тайаҕы тохтоттохторуна, маҥан ыт төбөтүн хайысхатынан тайах ханан турарын быһаараҕын. Оҕолоох тыатааҕыга түбэстэххэ оҕолорун бастаан хаһан да ылбат буол. Тыатааҕы оҕотун ыттар үксүгэр маска таһаараллар. Ийэтин ол мас анныгар кэтэстэххэ, тыатааҕы үрдүгэр саба түспэт. Ычык быыһынан көстөр-көстүбэттик үлүкүчүйэн суос биэрэр. Үгүс дьон билбэккэ, оҕо ыттыбыт маһыттан инники тумустаан киирэн быстараллар. Тыатааҕы оҕотун уонна булчут икки ардынан кэлэн, оҕотун быыһаары, саба түһэр.
Арҕахха киирэргэ сулбу ыстанан тахсыан сөп. Ол иһин утары турдахха, сыаллаах буолар. Арҕахха соҕотоҕун түбэстэххэ, бэйэ бодотун тардынан, быһаххын кыыныттан холкутутан, сааны бэлэм тутан киириллиэхтээх. Ыттар адьырҕаны хаайдахтарына сэрэнэн ытыллыахтаах, ыттары дэҥниэххэ сөп.
Мин сарсыарда суор саҥатыттан уһугуннум. Түүнү быһа түспүт ардах астыбыт. Балааккам аанын аргыый сэгэппитим, халлаан былыттар быыстарынан көҕөрө көстөр. Хаппыт бэскэ аарыма улахан түүтэ толбоннуран, суор олорор. Иһийэн турбут сарсыардааҥҥы чуумпуну аймаан «хаах-хуух» бөҕөнү түһэрэн айаҕа кытарар. Хаһыыта сороҕор киһи саҥатыгар, сороҕор ыт үрэригэр майгынныыр, араастаан саҥарар. Аны балаакка үрдүнэн көттөҕүнэ, күлүгэ балаакка иһигэр көстөр.
Өлүөгүм суор саҥатыттан сэргэхсийэн оронугар олоро биэрдэ уонна эттэ: «Ити кырдьаҕас суор, хапкааҥҥа тыҥыраҕыттан ылларбытын быһаабытым. Мээнэҕэ итинник аймаммат, бүгүн тыалыыһыбын». Киһим сып-сап өл хабаат, маҥан ытын — аатырар Казбегын батыһыннаран, тыаҕа элэс гынна. Мин үүтээммэр үлэлиибин, ол быыһыгар ыттарга, бэйэбитигэр ас астыыбын. Түбүк үөһүгэр сылдьар буолан, күн биллибэккэ ааста. Өлүөк кэлиэхтээх кэмигэр кэлбэтэ, мин сээбэҥнээн бардым, сотору-сотору тыас иһиллиибин. Киэһэ аҕыс чаас саҕана балааккам оһоҕун отто сырыттахпына Казбек тиийэн кэлэн муннунан такымҥа аста. Казбек аһаатаҕына атын ыттар курдук иһэ буолбакка, агдаката тахсан кэлээччи. Агдакатын көрөөт, «бултаабыттар эбит» диэн тута сэрэйдим. Ытым иччитин оронугар сытынан кэбистэ. Сотору Өлүөк кэлэн сүгэһэрин оллоон таһынааҕы остуолга уурда уонна эттэ: «Бэҕэһээ өйдөһөммүт Баай Байанай мичик гынна». Мин ойон тиийэн сүгэһэри көрбүтүм: икки сүрэх баар. Онуоха эттим: «Тайахпыт икки сүрэхтээх эбит дуу», — диэн. Киһим итинник буолбутун туһунан эттэ. Биһиэхэ, балык кэнсиэрбэтинэн кэҕэрдэ сылдьар дьоҥҥо, ол киэһэ Омоллоон олоҕо, Дьэргэстэй ыһыаҕа буолла. Мэлийэ сылдьар дьоҥҥо икки тайах отуутугар олоруу улахан бырааһынньык этэ.
Өлүөк миигин булка уһуйаары, эһиилигэр соҕотохтуу бултата ыытта. Дьэ онно мунан, эрэйи эҥээрбинэн тэлбитим. Хата үүтээни булан сиргэ быстарбаппынан маладьыаспын. Сарсыарда хаарта оҥорон дуомнуур, ону, сири билбэт киһи, хартыына курдук көрөбүн. Ол сыл тугу да бултаабатахпыт. Мунаах буолан буруйдаах аатырдым.
2006 сыллааха балаҕан ыйын сүүрбэ үс күнүгэр ардаҕа суох ылааҥы күн үүммүтэ. Казбек икки оҕотун, бэйэм ыттарбын илдьэ бардым. Былырыын дэлби мунан, сири син удумаҕалатар буолан, үрүйэ бастарынан, уулаах сиринэн хаама сатыыбын. Уруккум курдук мээнэ, сирэйим хайыспыт сирин диэки барбаппын, тайах тохтоорой диэбит сирдэрбинэн хаамабын.
Күнүскү аһылык кэннэ үүтээним диэки салалынным, үчүгэй сэндэҥэ бэс чагданан хаамабын. Бэс чагда бүтүүтүн диэки, арай маарга сыгынах турар. Мин испэр «маарга сыгынаҕы туох айылаах соһон киллэрдэ» диэн санаатым, онтон өйдөөн-дьүүллэн көрбүтүм, тайах эбит. Тайах сыт ылан хамсаата, күн уотугар түүтэ килбэйэн көһүннэ. Мин бэскэ өйөөн туран ытан хабыланнардым, буулдьам топ гына түстэ. Ыҥааҕа сүүрэн эрэрин ытан хааллым да, мэлийдим. Тайахпын астаан бүтүүбэр ыттарым ыҥааҕы утары сүүрдэн аҕалбыттарын охтордум. Иккис тайахпын астаан бүтүүбэр халлааным хараҥарда. Үүтээним манан буолуохтаах диэн баран түһүнэн кэбистим. Хата, үүтээммин муммакка буллум. Ол киэһэ атаһым Өлүөк булчут буолбуппунан үөрэн-көтөн эҕэрдэлээбитэ.
Тыатааҕыны эккирэтиһэн бултаабатарбыт даҕаны, сыл аайы сэрэххэ көҥүл ылааччыбыт. Түбэһэ түһэн Байанай биэрдэҕинэ, бултааччыбыт. Биир күһүн үһүө буолан тыалыы сылдьабыт. Биирдэ, үгэс быһыытынан, үһүөн субуруһан Сэбики үрэҕин өрө батан, тайахтыы бардыбыт. Үс ыттаахпыт: Казбек, кини оҕото Кырса уонна Токочоон. Үчүгэй хойуу сугуннаах сиргэ чэйдээтибит. Хара сыбар бөҕөнү кэстибит, маар кытыытынан баран иһэн Өлүөк эттэ: «Уот туран сир дойду уларыйбыт, үрүйэлэр кэҥээбиттэр».
Казбек улахан охтубут тииккэ икки илин атаҕынан тайанан туран сыт ылла, онтон аргыый дьоһуннаахтык туттан ыппыт охтуу көнөтүк иннин хоту аллараа маар диэки сүүрдэ. Биһиги хамсаабакка саҥата суох олордубут, хамсалаах табах быстыҥа буолан баран уордаахтык баргыйда. Өлүөк эттэ: «Казбек утары аҕалан иһэр, бэлэмнэниҥ». Сүгэһэрбин сиргэ бырахтым, саабын ыт саҥатын диэки туһаайан бэлэм турдум. Ыт саҥата сүттэ, үрбэт буолла, онтон уу тыаһаата. Өлүөк тыатааҕы чугаһаабытын туһунан эттэ. Уонтан тахса хаамыы сиргэ кэлиэр диэри өйдөөбөккө турдум, тайах иһэр дии саныыбын. Мин тута сөрөөн, өйдөөбөккө «хантан манна тыатааҕы кэлбит үһү» диэн эрдэхпинэ, эмискэ маар кытыытынааҕы от арылла түстэ да, олгуй саҕа төбө былтас гынна. Кэлэрэ түргэнэ сүрэ бэрт эбит. Ынах саҕа улахан кытарымтыйан көстөр алтан кырымахтаах түүлээх аарыма тыатааҕы от быыһыттан сүр түргэнник ойон таҕыста. Өлүөк үөс батааска биэрбэккэ ытан хабыланнарда, адьырҕа аһыытын килэтэн, көхсүн иһигэр уордаахтык киҥинэйэн, өс-саас уотунан умайбыт сытыы хараҕынан биһигини кырыктаахтык көрдө. Мин ол көрүүттэн этим сааһа аһыллан дьар гынна. Бүтүн бэйэтэ күөнүнэн эргийэн ойон эрдэҕинэ, агдатын туһаайан ытыалаан тигинэттим. Улуу дьаалы икки атахтаах уотунан уһуутуур сэбиттэн сиргэ умса хоруйа түстэ.
Атаһым Өлүөк улахан булка итинник сыһыаран, кыттыгас оҥостон, күн бүгүҥҥэ диэри үөрэ-көтө аар тайҕа баһын тайанан, бултуу-алтыы сылдьабыт. Улахан булчуттар көнө сүнньүлээх мас көнө дьон. Уһуннук айылҕалыын алтыспыт дьон көрсүө-сэмэй, эппит тылларыгар турар дьон эбит.
Уруһуйдар интэриниэттэн ылылыннылар
Егор Картузов «Тыын былдьаһыгар» диэн 2016 с. «Үүтээн үһүйээннэрэ» сиэрийэнэн «Бичик» кинигэ кыһатыгар тахсыбыт кинигэттэн