Бүгүн саха саарынын төрөөбүт күнэ.
95 сыл анараа өттүгэр Уус Алдан Баатаҕайыгар Николай Николаевич Тарскай күн сирин көрбүтэ. Кини кимий? Бу ураты дьылҕалаах киһи аата-суола олоҕо суоҕунан хараардыллан баран, дьолго, чөлүгэр түһэриллибитэ. Кини кылгас кэмҥэ туһугар өрөбөлүүссүйэни оҥорон, саха спордун сайдар суолун ыйбыта.
Бэйэтин кэмин урутаабыт чаҕылхай киһи
“Саха спортсменнара Арассыыйа, Сэбиэскэй Сойуус, аан дойду уонна Олимпийскай оонньуулар чөмпүйүөннэрэ буолар күннэрэ ырааҕа суох”, – Николай Тарскай ааспыт үйэ 50-с сылларын ортотугар этэн хаалларбыт кэс тыллара олоххо киирэр кыахтаммыттара. Пьер де Кубертен аныгы Олимпийскай оонньуулар үгэстэрин төрүттээбит буоллаҕына, биһиги дьоруойбут саха спорда саамай улахан түһүлгэҕэ кыайыахтааҕын түстээбитэ.
Үчүгэй спортсмен, кыһамньылаах тириэньэр, көҕүлээччи, улахан тэрийээччи, бэртээхэй араатар, киһи уйулҕатын билээччи – бу барыта киниэхэ сыһыаннаахтар. Кини ырааҕы өтө көрүүтүн, физкултуураҕа уонна спорка сөптөөх суолу-ииһи тутуһуутун түмүгэр, ааспыт үйэ 50-с сылларыгар тосту уларыйыылар тахсыбыттара. Кылгас кэмҥэ Николай Тарскай физкултуура актыыбын эрэ ортотугар буолбакка, өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар улахан аптарытыаты ылбыта.
Кини 1924 сыл ыам ыйын 8 күнүгэр Уус Алдан оройуонун Батамай нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. 1948 сыллаахха Сэбиэскэй Сойуус сүрүн физкултуураҕа үрдүк үөрэҕин кыһатыгар – Ленин уордьаннаах Физическэй култуура судаарыстыбаннай киин институтугар, билигин Физическэй култуура, спорт, ыччат уонна туризм Арассыыйатааҕы судаарыстыбаннай университетыгар үөрэнэ киирбитэ. Кинини кытта Роман Бурнашев, Иннокентий Игнатьев, Валерий Кочнев курдук, кэлин Саха сиригэр спорт сайдыытыгар сүдү кылааттарын киллэрбит дьон бииргэ үөрэммиттэрэ.
Коля Тарскай институкка бастыҥ уопсастыбанньыгынан биллибитэ. Бэл, Олимпийскай чөмпүйүөн Роман Дмитриев 1977 сыллаахха бу үөрэх кыһатыгар үөрэнэ киирбитигэр уонунан сыллар ааспыттарын кэннэ кини биир дойдулааҕын туһунан преподавателлэр истиҥник ахталлара.
Роман Михайлович 1969 с. Аргентинатааҕы Мар-дель-Платаҕа Аан дойду чөмпүйэнээтигэр иккис миэстэлэммитигэр, үгүстэр Николай Тарскай саха спортсменнара аан дойдутааҕы таһымҥа тахсыахтара диэн түстээбитэ туолбутун санаппыттарын ахтан аһарбыта.
Николай Тарскай эргиччи сайдыылаах спортсмен этэ. Москваҕа үөрэнэр кэмигэр кини классическай тустууга институт чөмпүйүөнэ буолбута, 1948 сыллаахха дойдутугар сүүс миэтэрэни 11,5 сөкүүндэнэн сүүрэн кэлбитэ. Ыһыахха “куобахха” үгүстүк кыайбыта. Маны сэргэ, боксаҕа, самбоҕа, көҥүл уонна классическай тустууларга бастакы разрядтаах, хайыһарга, гимнастикаҕа, чэпчэки уонна ыарахан атлетикаҕа, волейболга ситиһиилэрдээх.
Олимп чыпчаалын дабайар санааттан
1954 сыллаахха институту бүтэрэн баран, Николай Тарскай төрөөбүт дойдутугар эргиллибитэ уонна Физкултуура уонна спорт өрөспүүбүлүкэтээҕи кэмитиэтигэр бэрэссэдээтэлинэн анаммыта. Түөрт сыл устата эдэр салайааччы физкултуура уонна спорт эйгэтигэр улахан уларыйыылары киллэрбитэ. Саха сирин олохтоохторо көҥүл тустууга, боксаҕа уонна ыарахан атлетикаҕа улахан ситиһиилэниэхтэрин сөп диэн, балары тирэх көрүҥнэринэн талбыттара.
1956 сыллаахха киин куоракка көҥүл тустууга өрөспүүбүлүкэ бастакы чөмпүйэнээтэ ыытыллан, манна 34 тустуук кыттыбыта. Николай Тарскай бэйэтэ кылаабынай судьуйалаабыта. Чөмпүйэнээт уруккута Троицкай кафедральнай соборга, бу хойукка диэри “Чароит” диэнинэн биллибит сиргэ ыытыллыбыта. Бу күрэхтэһиигэ сылдьыан баҕалаах элбэҕиттэн, бэл, уулуссаҕа кыһын улаханнык саҥарар араадьыйаны туруорбуттар этэ.
Онтон барыта саҕаламмыта — Николай Тарскай “Спартак” стадиоҥҥа массыынанан мас көөбүлүн аҕалан “тустуу көбүөрүн” курдук туһанан тустууктары эрчийиини ыытан барбытыттан. 1955 сыллаахха Дьокуускайдааҕы педагогическай институкка көҥүл тустууга секцияны тэрийбитэ. Нэдиэлэҕэ үстэ эрчиллэллэрэ. Тустууну устудьуоннар сэҥээрбиттэрэ эрээри, тириэньэрдэр суохтара. Ол иһин Николай Тарскай көҥүл тустууга тириэньэр-уопсастыбанньыктары бэлэмниир сэминээрдэри тэрийбитэ. Кини Москваттан ССРС тустууга чөмпүйүөннэрин Иван Морозовы, Арташес Карапетяны, Владимир Гуляевы ыҥырбыта. Кинилэргэ тириэньэрдэри уонна инструктордары бэлэмнииллэригэр сорук туруорбута. Сэминээрдэр, ол эбэтэр үөрэтэр-эрчийэр хомуурдар сылга 2-3 ыытыллаллара. Ити түмүгэр ханнык эрэ 2-3 сыл иһигэр көҥүл тустуу өрөспүүбүлүкэ бары оройуоннарыгар уонна куораттарыгар тэнийбитэ. Оччолорго тириэньэр быһыытынан үлэтин кэлин ССРС үтүөлээх тириэньэрэ буолбут Дмитрий Коркин саҕалаабыта.
Сыллата өрөспүүбүлүкэҕэ Николай Тарскай сырдык кэриэһигэр аналлаах чөмпүйэнээт ыытыллар. Бу күрэхтэһиини кытта араас түгэннэр ситимнээхтэр. 1962 сыл бүтүүтэ Физическэй култуура уонна спорт кэмитиэтин коллегиятын быһаарыытынан, сыл ахсын ыытыллар күрэхтэһии – Николай Тарскай аатынан Кубок олохтоммута. Улугуруу сылларыгар, 1981 сыллаахха сорох бэрдэ суох дьон кини аатын хараардан, турниртан спорт бу көрүҥүн төрүттээччитин аатын суох оҥорору ситиспиттэрэ. Ол эрээри 8 сыл кэнниттэн уопсастыбаннас туруорсуутунан, кини аата чөлүгэр түһэриллибитэ.
Көҥүл тустууну сэргэ боксердар, штангистар бастакы хардыыларын оҥорбуттара. Ыҥырыллан кэлбит тириэньэр Аскольд Лясота уопсастыбанньык-тириэньэрдэргэ сэминээрдэри тэрийбитэ, сотору кэминэн өрөспүүбүлүкэ бастакы чөмпүйэнээтэ ыытыллыбыта. Арсен Петров уопсастыбаннай төрүккэ бокса секциятын ыыппыта. Ыарахан атлетикаҕа энтузиаст Николай Шамаев эрчийбитэ.
1960 сыллаахха көҥүл тустууга ССРС спордун бастакы маастарынан Тарскай үөрэнээччитэ Дмитрий Данилов буолбута. Ити сыл боксаҕа маастар нуорматын Артем Никифоров толорбута. 1962-1963 сыллардаахха спорт маастардарынан буолбуттара: хайыһарга Галина Никитина, саахымакка Михаил Афанасьев, дуобакка Семен Николаев. Валерий Кузьминых штангистар ортолоругар бастакынан 1965 сыллаахха ССРС спордун маастара буолар чиэскэ тиксибитэ. Онон бу сыллар Саха сирин спортсменнарын маастарыстыбалара үрдээһинигэр хамсатыыны таһаарбыттара.
Дьон-сэргэ чэбдик буоларын туһугар
Маассабай спорт сайдыытыгар үгүс болҕомто ууруллан, бэстибээллэр уонна спартакиадалар киэҥник тэнийбиттэрэ. 1958 сыл бэс ыйыгар Дьокуускайга Саха сирин норуоттарын сайыҥҥы II спартакиадаларын түмүктүүр күрэхтэһиилэрэ тэриллибитэ. Манна спорт 17 көрүҥэр 2 284 спортсмен кыттыбыта. Бу олус улахан көрдөрүү. Холобур, 2014 сыллаахха Намҥа Саха сирин норуоттарын VI спортивнай оонньууларын финалыгар спорт 14 көрүҥэр 2 133 спортсмен кыттыбыта.
Бары оройуоннарга ГТО нуормаларын маассабайдык толорбуттара, хайыһарга уонна чэпчэки атлетика күһүҥҥү уонна сааскы кросстара ыытыллыбыта. Николай Тарскай Москва, Омскай, Хабаровскай физическэй култуура институттарын кытта сибээһи олохтообута. Бу куораттарга бастыҥ спортсменнар үөрэххэ ыытыллыбыттара. Николай Николаевич атын регионнарга уонна Сэбиэскэй Сойуус өрөспүүбүлүкэлэригэр биир идэлээхтэрин кытта ыкса билсибитэ.
Кини быһаччы туруорсуутунан, 1957 сыллаахха сэтинньи 14 күнүгэр национальнай ыстаҥаҕа уонна хапсаҕайга Саха АССР спордун маастарын балаһыанньата уонна нуормалара бигэргэммиттэрэ. Маннык ааты-суолу дастабырыанньалаах уонна значоктаах туттарыы өрөспүүбүлүкэҕэ спорт бу көрүҥнэрэ сайдалларыгар төһүү буолбута. Маны сэргэ, кини көҕүлээһининэн “Спорт в Якутии” диэн өрөспүүбүлүкэҕэ физкултуура хамсааһынын историятыгар аналлаах бастакы кинигэ тахсыбыта. Кини “Ыстаҥа диэн тугуй?” ыстатыйата “Национальнай оонньуулар” Бүтүн Сойуустааҕы хомуурунньукка бэчээттэммитэ. Спорт салайааччыта дакылаатыгар физкултуура уонна спорт туругун дириҥник ырыппыта, кириитикэни уонна бэйэни кириитикэлэниини да тумнубатаҕа. Николай Тарскай бэртээхэй араатар этэ, үчүгэй дикциятынан уонна күүстээх куолаһынан абылыыра. Дикциятын уонна куолаһын көмөтүнэн Николай Николаевич үгүстүк диктор оруолун толорбута, күрэхтэһиилэри сырдаппыта.
Михаил Кочнев кини Саха сиринээҕи уобаластааҕы кэмпириэнсийэҕэ тыл этиитин ахтыбыта баар. Биирдэ Николай Николаевич дакылаатын кэмигэр саалаҕа эмискэ уот баран хаалбытыгар уолуйбакка, чүмэчи уотугар микрофона суох саҥарбыта, онуоха кини күүстээх куолаһа уонна сиһилии бэлэмнэммитэ көмөлөспүтэ. Кини дохсун ытыс тыаһынан дакылааттаан бүтээтин кытта уот кэлбитэ. Маннык чаҕылхай тыл этии кэнниттэн үгүстэр физкултуураны кытта доҕордоһор наадатын өйдөөбүттэрэ.
Кини аата өлбөөдүйбэт
1960 сыллаахха эдэр, эрчимнээх салайааччыны баартыйа Уус Маайа оройуонугар ыыппыта. Нөҥүө сылыгар Москваҕа Баартыйа үрдүкү оскуолатыгар киирбитэ. Кини чаҕылхай олоҕо 1962 сыллаахха дойду киин куоратыгар быстыбыта – оптуобустан түһээт, такси көлүөһэтигэр киирэн биэрбитэ. Николай Николаевич баара-суоҕа 38 саастааҕа…
Николай Тарскай киин куоракка Спорт дыбарыаһын тутар ыра санаалааҕа. Бу дыбарыас бырайыага спорт кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир кэмигэр оҥоһуллубута. Бүгүн кини ыра санаата туолла – Дьокуускайга спорт хас да бөдөҥ эбийиэктэрэ тутулуннулар, ол иһигэр кини аатын сүгэр стадион. Уонна Николай Тарскай аатынан стадион футболист Сантьяго Бернабеу аатын сүгэр Мадридтааҕы, футбол арбитра Тофик Бахромов аатынан Бакутааҕы, ФИФА бэрэсидьиэнэ Гильермо Канеда аатынан Мексикатааҕы, футболист Джузеппе Меаццы аатынан Миланнааҕы, Эдуард Стрельцов аатынан Москватааҕы стадионнар курдук аатырыаҕа.
Родион Кривогорницын.
Григорий Тарскай архыыбыттан хаартыскалар.