Сунтаар кийиитэ – дьоллоох ийэ

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Ким элбэх оҕолоох – киһиттэн эрэ толору дьоллоох. Оннук толору дьоллоох дьонунан мин дойдум Кутана урут тобус-толору буолара. Кэннилэригэр хаалларар  кэнчээрилээх, оттон кэбиспит аал уоттарын салгыы сириэдитэр ыччаттаах буолартан, айылҕа биэрэриттэн адьас аккаастаммат, 14-түү, 15-тии оҕолоох Дьоруой Ийэлэр бааллара. Олох отуора алдьаммытын, дьиикэй ырыынак ыкпытын, итинник ааттар-суоллар сотуллубуттарын да кэннэ, Кутанаҕа оҕо төрөөһүнэ аччаабатаҕа.

Ону билэрим уонна истэрим. Ол иһин дойдубар бара сылдьан, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэриллибит Ийэ, улууска саҕаламмыт Дьиэ кэргэн сылларынан сибээстээн, бу боппуруоһу ыйыталаһа сырыттым.

– Уулуссаҕа тахсан хааман көрөөр эрэ, билигин даҕаны уҥа өттүлэригэр уол, хаҥас өттүлэригэр кыыс оҕону сиэппит, иккилии игирэни кэлээскэҕэ анньыбыт элбэх эдэр дьону көрсүөҕүҥ. Билигин элбэх оҕолоох ыал өйдөбүлэ уларыйан турар. Урукку курдук 10-нуу, 8-тыы оҕолоох ыал суох. Кинилэри 5-тии, 6-лыы оҕолоох, уол бэйэлэрэ дуостал кубулуйбат, кыыс бэйэлэрэ кыратык да кыларыйбат, ыарахаттартан саллыбат, ол оннугар кынаттаах ыралаах, ыйдаҥалаах санаалаах ыаллар солбуйдулар. Оннук ыалларбыт ахсааннара, мин өйдүүрбүнэн, 30-чаҕа чугаһаан турар, – диэбитэ олохтоох дьаһалта баһылыга Н.В. Давыдов уонна биир билэр ыалым кийииттэрин көрсөн кэпсэтэрбэр сүбэлээбитэ.

Таатта талыы кыыһа – Кутана кийиитэ

Настя Голикованы көрөөт да, өрүү өрөгөйү кытта өрөйө-чөрөйө хаамар, сырдык санааны кытта сыдьаайа, үөрэ сылдьар,  ыллар  хардыылаах, киһи эбит дии са­­наабытым. Сыыстарбатах этим.

Кийиит Настя Голикова талыы талба Тааттаттан төрүттээх эбит. Элбэх оҕолоох ыалга алтыһынан күн сирин көрбүт. Математик идэлээх, уһуннук оскуолаҕа завуч­таабыт күндү киһитин – ийэтин утумнаан, Настя үрдүк үөрэхтээх педагог. 2008 сыллаахха ХИФУ педагогическай үнүстүтүүтүн бүтэрбит. Идэтинэн алын сүһүөх кылаас учуутала. Иккис идэтэ – иитээччи.

Сунтаар Кутанатыгар сүктэн кэлбитэ бэлиэр 10-тан тахса сыл буолбут. 5 оҕолоох, онтон икки улахана устудьуоннар, үс кырата оскуола дьоно. Улахан кыыс ХИФУ математика уонна информатика үнүстүтүүтүгэр үөрэнэр.  Программист буолуохтаах. Иккис кыыс 9-с кылааһынан бүтэн, юрист буоларга бэлэмнэнэр. Үһүс кыыс Александра 8-с, соҕотох уол Коля 7-с, кыра кыыс Алла 5-с кылааска үөрэнэллэр. Үһүөн үөрэхтэригэр туйгуннар.

Истиҥ мичээртэн саҕаламмыт таптал

Биһиги уолбутун Андрейы кытары дьоллоох Дьокуускай куоракка  билсибит. Дьүөгэтинээн күүлэйдии сылдьан, биир уолу көрсө түспүттэр. Таптыыр сүрэх таайыгас дииллэр. Настя уолу көрөөт да, сүрэҕэр “таптарбыт”, “кини миэнэ”, “аналлааҕым кини эбит” дии санаабыт. Оттон дьүөгэтэ “Бу мин убайым ээ, Андрей” дии-дии бэйэтин баламат санаатыттан кыбыстан сирэйэ итийбэхтии турар Настяны сиэтэн аҕалан, уол иннигэр туруоран кэбиспит.

Ол киэһэ аны дискотекаҕа барбыттар. Тиийбиттэрэ, Андрейдара онно сылдьар эбит. Настяны көрөөт да, мичээр­дии-мичээрдии тиийэн кэлбит. Анаабыт курдук, бытаан үҥкүү саҕаламмыт. Оччо тиийбит киһи ыҥырбыт. Үҥкүү кэнниттэн ­дьиэтигэр атаарбыт. Оннук истиҥ мичээртэн билсиһиилэрэ саҕаламмыт.

Оччолорго Настя үһүс кууруска үөрэнэрэ. Андрей маҕаһыыҥҥа дьиэ тэрилин хомуйааччынан үлэлиирэ. Сыл курдук билсэн баран, икки таптаһар сүрэх холбоспут. Андрейа көнөтүн, чиэһинэйин, туохха барытыгар сыстаҕаһын, бүгүрүтүн иһин Настя кутун өссө туттарбыт.

Дьиэ куортамнаспыттар. Тапталларын бэлэхтэрэ, кырачаан дьоннор күн сирин көрбүттэр. Үс сыл эриһэн, куоракка олоро са­­таабыттар да, ыарахан этэ. Андрей өрөбүллэргэ кытары үлэлээн харчылаһара да, элбээн эрэр эдэр ыал ороскуотун толуйбата.

Сунтаар кими баҕарар тардар дойду

Сунтаары Олоҥхо дойдутунан ааттыылларын, хайа да ыарахан кэмҥэ аҕырымнаабакка үс күннээх түүн ыытыллар ыһыах­тааҕын, үйэҕэ биирдэ төрөөн ааһар Сибиэрэп, Бөссүөнэп курдук сүдү дьоннооҕун, эһиэкэй ырыалаах эриэккэс, элэккэй ыччаттааҕын Настя эрдэ истэн билэр этэ. Оннук үтүө дойдуга, саатар, биирдэ эмэ бара сылдьыан олус баҕарара. Ол курдук курдаттыы таттарара.

Настя билбэт дьонугар-сэргэтигэр, лыаҕы сырсан атах сыгынньах сүүрбэтэх-көппөтөх сиригэр тиийэн, Андрейын дьонун дьиэтигэр киирбит. Алаһа дьиэлэрин аанын аһан, өссө оҕо төрөтөөрү, уһун дьоллоох олоҕу олороору, олохтоохтор ытыктабылларын ылаары.

– Сунтаар туһунан истэр этим. “Хаарыаны, бара сылдьыбыт, көрбүт киһи” диэн наһаа баҕарар этим. Ол баҕа санаабын толорбутугар кэргэммэр Андрейга наһаа улахан махталлаахпын. Билигин бэйэм ол баҕалаах дойдубар кэлэн толору быраап­таах хаһаайка быһыытынан олоробун, үлэлиибин, – диир Анастасия Прокопьевна.

Өтөр буолаат, уопсай ылан көспүттэр.  2013 сыллаахха бу олорор дьиэлэригэр көһөн тахсыбыттар. Куоракка быйыл таас дьиэ ылбыттар. Ийэ хапытаалынан. Онно устудьуон кыргыттара олороллор.

Кутанаҕа кэлэн, иккис идэтинэн “Мичээр” уһуйааҥҥа 5 сыл үлэлээбит. Билигин “Алгыс” култуура дьиэтигэр техүлэһит.

– Бу да үлэ көстүбүтүгэр махтал. Манна ону-маны сирэ-тала олордоххуна, отой да дьиэ­ҕэр хаайтарыаххын сөп, – диэн бы­­һаарбыта ону Настя, үлэтин быыһыгар кэлэ-бара сылдьан. Кырдьык, истэр тухары тыа сиригэр үлэ суох аатырар. Сирэ-тала барбакка, үрдүк үөрэхтээхпин, элбэх оҕолоохпун диэн олорбокко, туох үүт-хайаҕас көстөрүнэн муоста сууйан, таҥас ыйаан, кэлэн-баран, дьон ортотугар сылдьыбыта, кыра да буоллар хамнас аахсыбыта, олохтуун тэҥҥэ хаамсыбыта быдан ордук буоллаҕа дии.

Дьиэ кэргэнинэн улууска бастаабыттара

Таптал бэлэҕэ – оҕо. Ону кини үчүгэйдик билэр буолан, оҕолоро күллэхтэринэ-үөрдэхтэринэ дьоллонор.

– Оҕолорбутун кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ сыһыарабыт. Уолбут кыратыттан аҕатын батыһа сылдьан тэбис-тэҥҥэ оттуур-мастыыр, бултаһар. Дьоммут сүөһүлээхтэр, сайын Мундукааммытыгар баран, бука бары оттуубут. Онтон 4-5 кэбиһиилээх оту ылабыт.

Оҕолор дьиэлэрин таһын соруттарыыта суох бэйэлэрэ кыраабыллаан, хомуйан кэбиһэр үгэстээхтэр. Бастаан бэйэбит батыһыннара сылдьан көрдөрөн, үөрэтэн биэрбиппит. Уопсайынан, туохха барытыгар кыраларыттан илдьэ сылдьааччыбыт. Үлэ буол­лун, булт-ас буоллун, сир ас­­тааһына буоллун, сынньалаҥ буол­лун. Онон оҕолорбут онно тэбис-тэҥҥэ сылдьыһаллар.

Оҕолорбут ситиһиилэрэ да элбэх. Өрөспүүбүлүкэҕэ сыл аайы ыытыллар хабылык уонна хаамыс­ка күрэхтэһиитигэр Александра уонна Коля миэс­тэлэһэллэр. Бары кыраларыттан “Күн сардаҥата” ансаамбылга сылдьаллар, ырыаҕа-тойукка, оһуохайга, фольклорга кытталлар. Оскуола, улуус чиэһин көмүскүү күрэхтэһиигэ бардылар даҕаны, этэргэ дылы, илии тутуурдаах төннөллөр. Быйыл дьиэ кэргэнинэн хоһоону уус-­ураннык ааҕыыга улууска бастаан, гран-прини ыллыбыт. А.А. Иванов-Күндэ “Төрөөбүт тыл” хоһоонун ааҕан. Улуус үрдүнэн 17 оскуола, 248 киһи кытынна диэбиттэрэ, – чахчы астыммыт быһыынан Анастасия Прокопьевна салгыы кэпсиир.

Итинник куруук көмө буолар, баайар, иистэнэр, уруһуйдуур, кинигэ ааҕар, эргиччи бастыҥ оҕолортон хайа ийэ астыммат, сүрэҕэ үөрбэт буолуоҕай?

Аныгы олох ирдэбилинэн

Тугу булбуттарын, чорбоппуттарын нэһилиэнньэҕэ батарар үтүө үгэстээхтэрин сэргии иһиттим.  Ыал эр дьоно муҥхалаабыт, куйуурдаабыт балыктарыттан, бултаабыт кустарыттан, куобахтарыттан, кыргыттар ийэлэринээн хомуйбут отонноруттан кыаммат кырдьаҕастарга, аҥаар­дас ийэлэргэ бэрсэр идэлэммиттэр. Итиэннэ нэһилиэккэ саас уонна күһүн ыытыллар үтүө санаа аахсыйатыгар биэрэллэр, Үтүө быһыы долбууругар уураллар.

Ону мин, маладьыастар, аныгы олохтуун тэҥҥэ хардыылыыллар эбит дии санаабытым. Бастатан туран, куйаар ситимин туһанан биллэрии биэрэллэрин, оччоҕо наадыйааччылар хантан баҕарар ылларалларын сэргээбитим.  Оннооҕор Дьокуускайтан тиийэ атыылаһаллар эбит. Инньэ гынан, дьиэтээҕи дохуоттарын да эби­нэллэр, оҕолорун аныгы олох эриирдэригэр да үөрэтэллэр.

Ыал ийэтин туһунан санаалар

– Мин ийэбин аһара таптыыбын. Кини наһаа эйэҕэс уонна сэмэй. Куруук үөрэ-көтө сылдьар. Үлэһит уонна асчыт. Астаабыт аһа аһара минньигэс буолааччы. Иллэҥсийдэҕинэ, хоһоон суру­йар. Биһиги туспутугар куруук олус кыһаллар, – диэбитэ соҕотох уол Коля.

– Кэргэним Настя наһаа үчүгэй хаһаайка. Кини баарыгар дьиэбит мэлдьи сылаас, сырдык уонна ыраас. Бултаан-алтаан, үлэлээн кэллэхпинэ, ким хайа иннинэ үөрэ-көтө, ас ­арааһын астаан, итии чэйин тардан, кэпсээн-ыаһах буолан көрсөөччү кини. Оннук кыһаллыгас ийэлээх уонна кэргэннээх буолан, биһиги кыһалҕаны билбэккэ олоро­бут, – диэбитэ дьиэ кэргэн баһылыга Андрей Карлович.

– Ити Настялаах 5 оҕолоохтор, иккиэн хамнастара кыра. Дьиҥнээх элбэх оҕолоох саха ыалыгар киирсэллэр. Икки улаханнара – устудьуоннар. Ороскуоттара баһаам буол­лаҕа дии. Онон ити курдук сир астаан, бултаан-алтаан, онтуларыттан ордорунан, дьоҥҥо батараллара хайҕаллаах дьыала. Ону тэҥэ, оҕолорун үлэнэн иитэллэрэ харахха быраҕыллар. Ийэлэрэ педагог буолара биллэр, оҕолоро бары туйгуннук үөрэнэллэр, – диэбитэ “Арассыыйа ийэлэрэ” түмсүү олохтоох тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ Т.И. Оконешникова.

*  *  *

Мин Сунтаар Кутанатыгар кийииттээн олорор, элбэх оҕолоох Настя Голикованы көрсөн баран дьоллоох ийэнэн сыаналаабытым. Кини дьоло – үчүгэйкээн, туохха барытыгар туһа буолар оҕолоро. Кини дьоло – сы­­лаас, сырдык, ыраас дьиэтэ, бэ­­йэтин курдук күлэ-үөрэ сылдьар ыаллара, дьүөгэлэрэ.  Кини дьоло – таптыыр, харыстыыр кэргэнэ, иккис дойду оҥостубут Кутаната.

Милан АФАНАСЬЕВ. 

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0