Сорох ыал олоҕун көрөн, киһи сөҕөр. Кинилэр оҕолоноллор, дьиэ тутталлар, өрөмүөннэнэллэр, дьыала арыналлар, бырааһынньыктыыллар, сынньанары да сатыыллар, айанныыллар… Хаһан барытын ситиһэллэр?
Люба уонна Алексей Артемьевтар биир оннук эдэр ыал. Кинилэр үс кыра оҕолоохтор, “Таптал” диэн кондитерскайы арыйан үлэлэтэллэр, дьиэ тутталлар. Ыра санааларын ымыы гынан, күннэтэ олохторун уйгутун оҥостоллор.
Алыптаах көрүү, уматар уураһыы кэнниттэн…
— Мин бу күн ураты буолуо, олохпун уларытыа диэн санаабатаҕым даҕаны. Бу күн Лешам миигин аан бастаан уураабыта. Красноярскайдааҕы политехинститут уопсайын куукунатыгар биэс чаастаах истиҥ кэпсэтии кэнниттэн… Ол аптаах түгэн кэнниттэн биһиги тапталбыт устуоруйата саҕаламмыта.
Ол 2008 сыллаахха этэ. Лешалыын Красноярскай куоракка үөрэнэ сылдьан билсибиппит, мин иккис, кини бастакы кууруска үөрэнэрбит. Сыл аҥаарын кэриҥэ олус доҕордуу этибит, бэл, “эдьиийим”, “быраатым” дэһэрбит (билигин күлэ саныыбын). Оччотооҕу “Сони Эриксон” төлөпүөммэр кини нүөмэрэ “Брат Леха” диэн суруллан сылдьара.
Кини миигиттэн кыргыттары кытта сыһыаҥҥа сүбэ-ама ылара, холобур, хаһан да уураһа илик кыыһы кытта хайдах уураһабын эҥин диэн… Атын кыыстаах этэ, миигиттэн тугу да кистээбэтэ. Мин киниэхэ үөрэҕэр көмөлөһөрүм, кини черчениеҕэ туһалыыра. Хоһугар баран, “Нокиа” төлөпүөнүттэн “ик-порт” көмөтүнэн ырыа хачайдыырым.
Дьэ, оннук “братанныы” сылдьан, доҕордоһуубут хардарыта сөбүлэһиигэ, онтон сыыйа тапталга кубулуйбута. Ол төрүөтүнэн кини ыйытардыы көрбүт, күнүүлээбит хараҕа буолбута. Биирдэ биир уоллуун төлөпүөнүнэн кэпсэтэ-кэпсэтэ көрүдүөрүнэн баран истэхпинэ, утары Леша иһэр эбит уонна… миигин хайдах эрэ көрбүтүгэр, соһуйан хаалбытым.
Күнү быһа ол көрүүтүн санаабытым уонна киэһэ суруйбутум: “Эн тоҕо миигин итинник көрдүҥ?”. Онуоха кини: “Ол туһунан көрүстэхпитинэ этиэм” диэбитэ. Онуоха мин иһим кычыгыланна, олус долгуйдум. Ол да буоллар, Саҥа дьылга диэри кыайан көрсүбэтибит. Эксээмэннэр, түбүк бөҕө. Кини доҕотторун кытта Саҥа дьылы көрсө барбыттара, мин уопсайга хаалбытым.
2008 сылы долгуйа көрсүбүтүм. Испэр үөр үрүмэччи көтө сылдьар курдуга… Көрсө охсон, ыйытыыбар харданы билиэхпин олус баҕарарым. Кириэмил курааннара тыаһаабыттарыгар баҕа санаам маннык этэ: “Леша таптыыр кыыһа буолуохпун баҕарабын” диэн салпыаккаҕа суруйан, уматан баран, сиэн кэбиспитим. Ол баҕа санаам уһаабакка, туолбута.
Тохсунньу 5 күнэ буолар түүнүгэр куукунаҕа кэпсэтэ диэн тахсыбыппыт. Ол-бу туһунан, арааһы бары кэпсэттибит, оттон ол көрүү туһунан биир да тыл иһиллибэтэ. 5 чаас буолла, уолум син чугаһыыр, уураан ылыах курдук буолар да, тэйэн иһэр. Ол аайы мин долгуйан, сүрэҕим айахпынан тахса сыһар. Дьэ, онтон уураата ээ, ол түгэни хаһан да умнуом суоҕа. Ол кэмтэн ыла икки сүрэх биир буолан, иккиэ бэйэбит биэс буолан сылдьабыт.
Наһаа ахтыһар этибит, иккиэн аан бастаан күүстээх иэйиини биллэхпит. Эдэркээн, кэнэн да этибит, ып-ыраас оҕолор буоллахпыт! Ол кэмҥэ ыал буолуохпут да диэн санаабат этибит, эгэ, элбэх оҕолонуохпут диэхпит дуо? 12 сыл ааспытын кэннэ, бэйэ-бэйэбитигэр сыһыаммыт, тапталбыт өссө күүһүрдэ, эрэллээх буолла. Биһиги биир хамаанда буоллубут. Кэргэммин ытыктыырым, таптыырым, эрэнэрим муҥура суох!
Кини – мин саамай чугас киһим, бастыҥ доҕорум, олоҕум аргыһа, мин тирэҕим уонна көмүскэлим, эрэллээх эркиним, мин дьоруойум! Кини аттыгар туохтан да куттаммаппын, тоҕо диэтэр, билэбин – ханнык баҕарар кыһалҕаны туоратыа. Киниэхэ бэйэбинээҕэр ордук эрэнэбин, итэҕэйэбин. Сирэйбин көрөөт, миигин биир тыла суох өйдүүр.
Ардыгар, төһө да этистэрбит, хомойдорбут, куруук эйэлэһэбит, кыһалҕаны туоратарга кыһаллабыт. Кэпсэтэн, өйдөспөтөх түгэннэрбитин быһаарсабыт, буруйа да суох эрээри, бырастыы гыннарары сатыыбыт, сыллата саҥаҕа үөрэнэбит. Биһиги “идеальнай” кэргэнниилэр да, төрөппүттэр да буолбатахпыт, ол эрээри онуоха тардыһабыт. Бу биһиги олохпут ханна да, хаһан да хатыламматын билэбит, бэйэбит эрэ олохпутун айабыт, дьолбутун тутабыт. Билэбит, элбиих-элбэх дьоллоох, үөрүүлээх түгэннэр биһигини күүтэллэр.
Дьиэ кэргэн бүддьүөтүн туһунан
— Харчыны хайдах элбэтиэххэ? Аныгы үйэҕэ үп-харчы өттүнэн билиилээх-көрүүлээх буолар улахан суолталаах. Харчы ааҕыыны-суоту сөбүлүүр дии саныыбын. Ол иһин харчыны өлөрөр буолуохпуттан, онус сылын дьиэтээҕи бухгалтерияҕа ааҕабын-суоттуубун. Хас биирдии бараабыт солкуобайбыт суруллан иһэр. Онон ый аайы аска, таҥаска, аһымал дьыалаҕа, интэриниэккэ, эрэстэрээннэргэ, о.д.а. төһө бараммытын билэбит, ырытабыт.
Дьиэтээҕи бухгалтерияны суруйар тоҕо нааданый?
Бастакытынан, “харчы ханна барда?” диэн ыйытыыга эппиэт баар буолар. “Хамнас ылбыт курдук этим, хайдах бүтэн хаалла?” диэн үгүс дьон ыйытар буолуохтаах.
Иккиһинэн, былааннамматаҕы атыыласпат туһуттан. Холобур, “чэпчэтии”, “акция” дии-дии туһата суох маллары хос-хос ылан кэбиһиэххэ сөп.
Үсүһүнэн, ыйдааҕы, нэдиэлэтээҕи, күннээҕи бүддьүөтү быһа холоон былааннаан кэбистэххэ, харчыгын харыстыыгын, ордорунаҕын.
Төрдүһүнэн, ыра санаа туолуутугар мунньунаҕын. Бу мин саамай сөбүлүүр чааһым. Ыйга баччаны барыыбыт диэн былааннаммыт буоллаххына, мунньунарга чэпчэки. Бастаан сыал туруорунаҕыт, холобур, тас дойдуга айан. Төһө суума наадатын билэн баран, хас да ыйга түҥэтэҕит. Бу тахсыбыт суума ыйдааҕы ороскуоттан ордор буоллаҕына, ый аайы уурунан иһэҕит. Суумма туолла да, ыра санааҕытын толороҕут. Бу киһини бэрээдэктиир, кирэдьииккэ курдук бырыһыан харчытын бааҥҥа төлөөбөккүт.
Маннык ааҕынар-суоттанар киһи эппиэтинэстээх, сыалын ситиһэр, инники олоҕун былаанныыр буолар. Онон олоҕо тупсан, сайдан иһэр.
Мин урут көмпүүтэргэ Exel бырагыраамаҕа суруйар этим. Билигин төлөпүөммэр сыһыарыыны хачайдаан туһанабын.
Отут саас санаалара
— 30 сааспын туоллум! Бириэмэ түргэнник да ааһар, ордук оҕоломмут кэннэ элэҥнэс буолар. Дьэ, 30 сааспар мин кимминий, хайдахпыный?
Мин – тапталлаах кэргэммин. 17-18 сааспытыттан кэргэммин кытта бииргэбит, барытын бииргэ оҥоробут, бэйэ-бэйэбитин күүскэ таптаһабыт, дьоллоохпут. Кэргэним мин олохпор саамай күндү, сүрүн киһим.
Мин – үс оҕо, ол иһигэр игирэлэр ийэлэрэбин. Үөһэттэн ананан кэлбит киһичээннэрбитин олус таптыыбыт. Сороҕор, элбэх оҕолоохпутун итэҕэйбэт да курдукпут.
30 сааспар оҕо көрөн олорон, таптыыр дьарыкпын буллум. Хаһан да бэйэбин айар куттаахпын дэммэт этим. Урут гороскобу ааҕар олорон, Балыктар айар куттаахтар диэн суруллубутун итэҕэйбэт этим, кытаанах аналитикпын дэнэрим. Билигин айар кутум аһыллан, үчүгэйкээн тортары оҥоробун, маастар-кылаастары ыытабын.
Олох суолтатын булаары элбэх сайыннарар кинигэлэри аахпытым, видеолары көрбүтүм, сэминээрдэргэ, маастар-кылаастарга сылдьыбытым. Ол кэнниттэн олохпутун бэйэбит эрэ оҥостобут диэн өйдөөбүтүм. Олох биэрэр кыаҕын биири да мүлчү туппакка гына сатыыбын. Барытыгар үтүө өрүтүн эрэ көрөбүн, олох устун мичээрдээбитинэн, чэпчэкитик барабын. Мин олохпор туох буоларыгар барытыгар махтанабын.
Биһиги өрөспүүбүлүкэбит, дойдубут, планетабыт дьоно элбэхтик мичээрдиир, кыраттан да үөрэр-көтөр, куһаҕаны тумнар, кыыһырбат, үҥсэргээбэт буоллахтарына, дойдубут үчүгэй өттүгэр барыа, сайдыа диэн ис сүрэхпиттэн итэҕэйэбин. Аан бастаан бэйэбиттэн саҕалыыбын. Тыыннаах эрэ буоллаххына, бэйэҕин уларытаргар хаһан да хойут буолбат!
Инникитин кэргэммин кытары элбэх былааннардаахпыт, олор туолуохтара диэн бигэтик эрэнэбин. Ол туһугар күннэтэ элбэҕи оҥоробут, иккиэн бииргэ сыалбыт диэки баран иһэбит.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: суруйуу дьоруойун дьиэтээҕи архыыбыттан