Уус Алдан улууһун Байаҕантай нэһилиэгин биир саамай бөдөҥ хаһаайыстыбата «Танда» тыа хаһаайыстыбатын производственнай кэпэрэтиибэ тыа хаһаайыстыбатын үлэтин-хамнаһын хас да көрүҥүн тэрийэн олорор.
edersaas.ru.
Өрөспүүбүлүкэҕэ – инники күөҥҥэ
«Танда» кэпэрэтиип 1999 с., эстибит сопхуос чээрэтигэр тэриллибит Дьоруой Дьөгүөрэп аатынан хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ бытарыйыытыгар, тэриллибитэ. Бастаан үлэһиттэр паайдарын холбоон,154 ынах сүөһүлээх уонна 45 сылгылаах буоллаҕына, ол сүөһүтүн ахсаанын 3,6 төгүл, сылгытын ахсаанын 4,7 төгүл элбэтэн, үүтү ыаһыҥҥа өрөспүүбүлүкэҕэ инники күөҥҥэ сылдьар, ону ааһан ынах сүөһүнү да, сылгыны иитиигэ да Арассыыйа таһымнаах племенной хаһаайыстыба буола үүннэ. Бу – хаһаайыстыбаны тэриллиэҕиттэн салайар Николай Саввич Хомподоев итиэннэ кэлэктиип үтүө суобастаах, таһаарыылаах үлэтин түмүгэ! Сопхуос саҕанааҕы эргэ хотоҥҥо үлэлии олорон АПК тэрилтэлэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэһиилэригэр үс төгүл бастыыр улахан сыраттан тахсар.
Хаһаайыстыба үлэтин базатын тупсарыыга күүскэ үлэлиир. Ол курдук, ааспыт сылларга ыанар ынаҕы сайылатар Сытыган сайылыгар саҥа титииги, ыанньыксыттар олорор дьиэлэрин, оҕо оонньуур былаһааккатын итиэннэ сылгы базатын туппута. Үс сыллааҕыта «Туймаада» үп-харчы агропромышленнай хампаанньа чэрчитинэн, 120 ыанар ынахха анаммыт толору хааччыллыылаах сүөһү иитэр комплексын туттан үлэҕэ киллэрбитэ. (Матырыйаалын, тэрилин киллэрэн туран, барыта 41 мөлүйүөн солкуобай суумалаах тутуу ороскуотун 80 %-ын Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ толуйан, хаһаайыстыбаҕа улахан чэпчэтиини оҥорбута). Комплекска уу кэлэ турар, оту тыраахтыр киллэрэр, ынаҕы ыаһын уонна сүөһү хойуутун таһаарыы толору мэхэньисээссийэлэнэн, сүөсүһүттэр үлэлэрэ биллэрдик тупсан, чэпчэтиллэн үөрүүлэрэ муҥура суох. Аны комплекс икки уочарата тутулларыгар күн баҕалаахтар.
Күҥҥэ 1,5 туонна үүт
Кэпэрэтиип ааспыт кыстыкка 220 сылгыны, ол иһигэр 180 биэни уонна 557 ынах сүөһүнү кыстаппыта. Билигин сылгы Бааппыга уонна Тохорооҥҥо баар базаларга турар, оттон ынах сүөһү икки сиринэн сайылыыр. Ол курдук, 200-чэкэ ыанар ынах уонна 150 ньирэй Сытыган сайылыгар, 210 субан сүөһү Кыттаайы учаастагар бааллар.
Сытыган сайылык Танда бөһүөлэгиттэн тоҕус километр тэйиччи. Манна кэпэрэтиип ыанньыксыттара, өр сыллартан үлэлээбит уопуттаах уонна идэлэригэр бэриниилээх дьоннор: Илья Готовцев, Илья Гоголев, Людмила Готовцева, Валентина Неустроева, Иван Вензель биирдии бэйэлэрэ отуттуу ынаҕы ыыллар. Бэтэринээр идэлээх Лидия Неустроева сайылык биир сүрүн тутаах үлэһитэ эбит. Кини эмтиир-сэрэтэр үлэни тэрийэн ыытарын таһынан, ынахтары искусственнайдык буоһатар тиэхиньик-осеменатор итиэннэ үүтү тутан астыыр, күннэтэ сүөгэй сүүрдэр. Ону нэһилиэктээҕи арыы сыаҕар киллэрэн туттараллар.
— Оо, дьэ кураан буолан, мэччирэҥмит төрүт халтаҥнаан хаалла, – диэн кэпсиир хаһаайыстыба сүрүн зоотехнига Варвара Хомподоева. – Сааскы өттө үчүгэй курдук этэ да, бэс ыйын устата төрүт ардаабата. Эбиитин ардай аһыылаах аһыҥка өрө туран кэбистэ уонна үөнэ-көйүүрэ, күлүмэнэ да сүрдэннэ! Бостуукпут Иван Никонов бэрт ыраах сиринэн эргитэн, үрэхтэр сүнньүлэрин кэритэн, мэччитэ сатыыр. Мэччирэҥ арыый көп соҕус эрдэҕинэ, хас ынах ахсыттан күҥҥэ ортотунан уоннуу лиитэрэ үүтү ыыр этибит да, билигин онтон лаппа түстэ. Сайылык үрдүнэн күҥҥэ 1,5 туоннаны үүтү ыыбыт, ынахтарбыт быһа түспэтиннэр диэн, комбикуорма эбии сиэтэбит.
«Үрэхпит өрүһүйүөҕэ»
– Үүнүү мөлтөх, алаас өттө барыта курааннаата, онон туох ханнык иннинэ үрэхпитин сирийдэхпитинэ табыллабыт, – диир кэпэрэтиип салайааччыта Николай Хомподоев. – Онтукабыт даҕаны сопхуос саҕана оттоммут, сэтиэнэҕинэн бүрүллэн сытар сир… Төһө оту хааччынабыт дьэ? Уопсайынан биһиэхэ эрэ буолуо дуо, илин эҥээр улуустарга барыбытыгар итинник хартыына. Тиэхиньикэбитин көрүнэн-истинэн, окко киирэн эрэбит. Тастан дьону наймыласпаппыт, бэйэбит үлэһиттэрбит, мэхэньисээтэрдэрбит оскуола үрдүкү кылааһыгар үөрэнэр оҕолорун уонна үрдүк үөрэххэ үөрэнэр устудьуон ыччаттарын кытары биригээдэ тэрийэн оттуубут.
Кыаһылыыр кыһалҕалар
Биллэрин курдук, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэтэ оҥорон таһаарар бородууксуйатын (үүтүн уонна этин) батардаҕына эрэ, үлэһиттэрин хамнастыыр кыахтанар. «Танда» кэпэрэтиип үүтүн улуус киинигэр баар «Мүрү-Ас» кэпэрэтиипкэ туттарар, ол эрээри, соҕотуопсук үүт харчытын олус хойутар эбит. Холобур, «тандалар» былырыын туттарбыт үүттэрин харчытын ордугун быйыл саас, ыам ыйыгар, эрэ ылбыттар. Оттон бу сыл саҕаланыаҕыттан туттарбыт үүттэрин харчытын 50 %-ын эрэ тутан олороллор.
Үгүс улууска тэрээһиннээх эт соҕотуопкатын ситимэ баар, өссө сорох биирдиилээн хаһаайыстыбалар толору мэхэньисээссийэлэммит буойуналаах, эти астыыр сыахтаах буоллахтарына, бу улууска оннук суох. Инньэ гынан, хаһаайыстыбалар эттэрин бэйэлэрэ, ким хайдах сатыырынан батараллар. Холобур, «Танда» кэпэрэтиип этин былырыын киин куоракка киллэрэн, «Мясной дворга», «Сайсары» ырыынакка уонна «Сахаагропродук» өрөспүүбүлүкэтээҕи кэпэрэтиипкэ туттарбыт, ол эрээри, хомойуох иһин, харчытын сороҕун ситэ ыла илик эбит… Төһө даҕаны итинник күөрэйэ турар кыһалҕалар баалларын үрдүнэн, тыа үлэһит дьоно барахсаттар сүөһүлэрин-сылгыларын энчирэппэт туһугар кылгас сайын сороҕор олус кэмчитик үүнэр быйаҥыттан тииһиннэрбит ханнык диэннэр, күнү-дьылы өрүсүһэннэр үлэлии-хамсыы сылдьаллар.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» edersaas.ru