“Тайна предков” — САССР 50 сыллаах үбүлүөйүгэр анаммыт киинэ

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

1972 сыллаахха Саха сиригэр дойдубут автономнай өрөспүүбүлүкэ буолбутун 50 сыллаах үбүлүөйүн өрөгөйдөөх тэрээһиннэрэ саҕаламмыттара. Олор истэригэр дьон өйүгэр ордук күүскэ хатанан хаалбыт ситиһиинэн “Тайна предков” диэн ааттаах уус-уран киинэ буолбута. Николай Якутскай “Көмүстээх үрүйэ” сэһэнигэр олоҕуран уһуллубут хартыынаҕа Саха сирин артыыстара Дмитрий Ходулов, Спартак Федотов, Анатолий Васильев, Наталья Шестакова сүрүн оруоллары оонньообуттара. Быстах оруолларга Өлөөн улууһуттан 30‑ча табаһыт дьон кыттыбыттара. Ким көҕүлээһининэн, хайдах бу киинэ күн сирин көрбүтэй? Ханна, хаһан уһуллубутай?

“Тоҕо Саха сирин туһунан киинэ суоҕуй?”

Саха сирин култууратыгар улахан суолталаах суруйааччы, тылбаасчыт, драматург Лев Габышев өссө “саха маҥнайгы киносценариһа” быһыытынан ааттанар. 60‑с сылларга кини хаһыат ыстатыйаларыгар, араас мунньахтар түрүбүнэлэриттэн “Тоҕо Саха сирэ курдук баай устуоруйалаах, хатыламмат дьикти айылҕалаах дойду туһунан биир даҕаны уус-уран киинэ уһулла илигий?” — диэн ыйытыыны хаста да төхтүрүйэн дьон-сэргэ ырытыытыгар таһаарбыта.

Саха сиригэр киинэ устар устуудьуйаны тэрийии улахан көдьүүстээҕин өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын, уопсастыбаннаһын иннигэр дакаастыы сатыыра. Ити сылдьан 1966 сыл Лев Львович “Көмүстээх үрүйэ” сэһэн сүнньүнэн бэйэтэ киинэ сценарийын суруйан, тылтан дьыалаҕа киллэрэр. Сценарий суруйуута улахан түбүктээх үлэҕэ маҥнайгы бэрт кыра хардыы эрэ буолбутун суруйааччы син сэрэйэрэ эбитэ буолуо дуу? Киинэ оҥоруутугар бэлэмнэнии уустук үлэтин бу бырайыакка сценарий түөрт төгүл олоччу уларытыллан түөрт араас режиссерга анана сылдьыбыта туоһулуур. Араас бигэргэтэр инстанцияларынан сүүрүү түбүгэ, үгүс киинэ устуудьуйаларын кэрийии хас даҕаны сыллаах үлэҕэ кубулуйбута.

Бүтэр уһугар киинэ “Таджикфильм” устуудьуйа күүһүнэн уһуллар буолбута. Режиссерунан Сэбиэскэй Сойууска киэҥник биллэр артыыс, режиссер Марат Арипов анаммыта. Арипов бу иннинэ “Авиценна”, “Насреддин в Ходженте, или Очарованный принц”, “Судьба поэта” киинэлэргэ артыыс быһыытынан, “Ниссо”, “В горах моё сердце» киинэлэргэ режиссер быһыытынан үлэлээн ССРС киинэни таптааччыларыгар биллэрэ.

Саха сирин туһунан Душанбе хайаларыгар

Киинэни Саха сиригэр уһулбаттара эрдэттэн биллэр этэ — тиэхиньикэни, дьону тиэйии уустуга, устар павильон суоҕа, киинэ устар үлэни улаханнык атахтыыра өйдөнөрө. Онон айылҕаҕа устуу үксэ Свердловскай уобалас Североуральск куоратын кытыытыгар, сороҕо Душанбе хайаларыгар ааспыта. Сосьва өрүс чугаһыгар декорациялар тутуллубуттар. “Опарин атыыһыт лаабыһа”, “Түүлээх ыскылаата”, “Уу миэлиҥсэтэ”, “Саха табаһыттарын ыстаадата” уо. д.а. декорациялары таҥыыга Ивдель куораттан бөртөлүөтүнэн табалары, 12 яранганы, наарталары, булчуттар хайыһардарын, сэргэлэри тиксэрбиттэр. Киинэ устар тэрили Свердловскай киинэ устуудьуйатыттан аҕалбыттар. Павильоҥҥа устуу Душанбе киинэ устуудьуйатыгар ааспыт.

“Көмүстээх үрүйэ” сүнньүнэн

Бу киинэни көрбүт дьон Николай Якутскай “Көмүстээх үрүйэ” сэһэниттэн бэрт ырааҕынан дайа сылдьарын бэлиэтээн этэллэр. Сэдьүк оҕонньор Уйбаанчаны булчут идэтигэр үөрэтэрэ, Опарин атыыһыкка көмүһү атыылыыра, Бертин дьонун көмүстээх үрүйэҕэ сирдиирэ киинэҕэ суох. Буолар быһылааннар биир түгэн тула сайдаллар — Опарин атыыһыт Сэдьүк көмүстээх үрүйэни булбутун билэн ол үрүйэҕэ сирдээн илдьэригэр модьуйар. Оҕонньор “өбүгэлэрбит көмүстээх сиргэ дьону чугаһатыма” диэн кэриэстээбиттэрин тутуһан сөбүлэммэт. Булчут тылын сүөрээри атыыһыт аччыктаан өлөн эрэр дьоҥҥо буораҕы, бурдугу атыылаабат, оҕонньор кистэлэҥин эттэҕинэ эрэ табаарын биэриэх буолар. Дьон Сэдьүк эппит тылын кэспэтиттэн уордайан, оҕонньору киэр кыйдыыллар. Көмүһү булаары үрүҥнэр этэрээттэрэ кэлэн араас иэдээни оҥороллор, ол эрэн бу диэки кыһыллар этэрээттэрэ ыксаан иһэрэ биллэр…

Сүрүн дьоруойдары — Сэдьүк оҕонньору (Дмитрий Ходулов), Уйбаанчаны (Анатолий Васильев), Арапааһы (Наталья Шестакова), Байбалы (Спартак Федотов) саха артыыстара оонньууллар. Кинилэри кытта тэҥҥэ сойуус биллэр артыыстара, Татьяна Конюхова, Антанас Габренас, Анатолий Кузнецов уонна да атыттар оонньообуттара.

Лев Габышев ахтыыларыгар суруйарынан, устуу саҕаланыан иннинэ режиссер бөлөҕө Саха сиригэр кэлэн биир сайын устата типаж көрдүүр эспэдииссийэ тэрийбиттэр. “Сценарийга хоһуллар сирэйдэри көрдөөн өрөспүүбүлүкэ үгүс оройуоннарынан улахан үлэ ыытыллыбыт. Холобур, Горнай, Алдан, Ленинскэй оройуоннарынан… Ленинскэй оройуоҥҥа майгынныыр типаж көстүбүтэ, кинини хаартыскаҕа түһэрэн ылбыппыт. Кэнники бу хаартыска Дмитрий Ходуловка сөптөөх грим түһэриитигэр туһалаабыта” — диэн
суруйар.

Ходулов 11‑с “оҕото”

Киинэ устуутугар араас көрүдьүөстэр буолаллар. Бу туһунан Дмитрий Максимов «Актер Дмитрий Ходулов. Жизнь, отданная искусству» диэн кинигэтигэр Анатолий Васильев ахтыылара баар.

“Североуральск куоракка устар биригээдэ “Красная шапочка” диэн ааттаах гостиницаҕа түһэн олорбуппут. Оттон чугас турар аһыыр остолобуойбут аата “Серый волк” диэн ааттаах этэ, бу маҥнайгы күннэргэ элбэх күлүү-салыы төрүөтэ буолбута… Дмитрий Федоровичтыын биир хоско сыппыппыт. Кинини Нохоо диэн ааттаах өйдөөх баҕайы лайка ыт батыһа сылдьара, киинэҕэ уһуллар “оруоллаах артыыс”. Нохооҕо дьиҥнээх артыыс кэриэтэ 3 солкуобай 60 кэппиэйкэ суточнай көрүллэрэ. Дмитрий Федорович ити харчыга күн аайы эт атыылаһан буһарара, ытын аһатара. “Булчут ыт буспут эти сиэхтээх, сыта сыппаабатын курдук” диэмэхтиирэ. Олох оҕотун курдук бүөбэйдиирэ, дьону, дойдутун ахтылҕанын аһарарыгар көмөлөһөр быһыылааҕа. Арай биирдэ хартыынабыт дириэктэрэ Мухамеджанов мунаарбыт сирэйдээх киирэн кэллэ.

— Туох буолла, Фуат-Джан? — диэн Дмитрий Федорович ыйыппытыгар, “Нохоо артыыс буолбатах эрээри, суточнайдаах. Ону докумуоҥҥа хайдах киллэрэрбин сатаан тобулумаары гынным, —” диэтэ.

Үһүө буолан бу моһуок туһунан толкуйдаатыбыт, оруннаах
быһаарыы көстүбэтэ. Онуоха режиссербут Марат Арипов элэгэлдьитэн киирдэ, хап-хара баттахтаах, кэрэ сэбэрэлээх эр киһи.

— Вай, вай! Туох буолан курутуйдугут, туох эрэ буолла дуо?- диир. Ону Фуат кумааҕытын көрдөрөр “Нохоо үбүн хайдах суруйары көрдүүбүт”. Ону уол Нохооҕо анаан буһарыллыбыт эттэн биир кырбаһы сулбу тардан ылан, тиниктии-тиниктии, толкуйдаан ылаат, быһааран кэбистэ:
— Бу курдук гынабыт! Квитанцияҥ ханнаный? Суруй: Араспаанньата — “Ходулов”, аата — “Нохоо”, аҕатын аата “Дмитриевич”. Бүттэҕэ бу дии, хайдаҕый? — диэн, сүр түргэнник кыһалҕаны быһааран кэбистэ. Дьэ, уонна алларастаһыы… Ити курдук уон оҕолоох Дмитрий Ходулов уон биирис “оҕолонон” хаалбыта”.

Өрөгөйдөөх премьера

Киинэ 1972 сыл ыам ыйын 15 күнүгэр Уфа куоракка көрөөччүлэр иннилэригэр бастакытын көстөн сүрэхтэммитэ. Онтон ыам ыйын 24 күнүгэр Москваҕа Саха литературатын уонна искусствотын күннэрин чэрчитинэн улахан саалаҕа хаста даҕаны көрдөрүллүбүтэ. Бу кэнниттэн куораттары тилэри көппүтэ, омук дойдулара атыыласпыттара. “Тайна предков” бэрт үчүгэй дьылҕалаах, ситиһиилээх хартыына буолбута.

Саха сиригэр киинэни көрдөрөр, устар биригээдэ дьоно уонна режиссер Арипов кэлэ сылдьыбыттара. Марат Сабирович Саха сиригэр айанын бу курдук ахтар:
“Саҥа киинэбитин Ньурба уонна Өлөөн оройуоннарыгар илдьэн көрдөрбүппүт, Ыһыах диэн бырааһынньыктарын кэмэ этэ. Дьон киинэни көрөн бүтэн баран саалаттан тахсыбакка, саҥа киирээччилэргэ миэстэлэрин туран биэрэн баран, муостаҕа олорон хаттаан көрөллөрө. Оҥорбут киинэбэр ити курдук сыһыан миигин олус уйадыппыта…”

Ити кэмтэн элбэх уларыйыы, сайдыы ааста. Саха сиригэр бэйэ киинэтин оҥоруу күүскэ сайынна, аан дойдуга биһирэнэр хаачыстыбалаах туйгун оҥоһуулаах уус-уран киинэлэр утуу субуу тахсыбыттара, өссө даҕаны тахсыахтара диэн эрэл баар. Лев Львович Габышев Саха сирин бастакы киносценариһын быһыытынан хаалар. Оттон “Тайна предков” элбэх саханы киинэ абылаҥар угуйбут, бастакы Саха сирин итэҕэтиилээхтик көрдөрө сатаабыт айымньы быһыытынан устуоруйаҕа хаалар.

Егор Карпов, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0