Саха сиригэр умайар таас баара бэрт өртөн биллибитэ. Өссө 1725 с. капитан Беринг тимири уһааран дьаакыр оҥортороругар Хаҥалас чоҕун туттубута. Миддендорф айанньыт 1848 с. Туймаада хочотугар үчүгэй хаачыстыбалаах чох баарын бигэргэппитэ.
edersaas.ru
Ааспыты сэгэттэххэ
Таас чоҕу туһаҕа таһаарыы Сэбиэскэй былаас сылларыгар саҕаламмыта. 1904-1905 сс. нуучча-дьоппуон сэриититтэн Чуумпу акыйааҥҥа Арассыыйа муоратааҕы флота эстэн, Сэбиэскэй Сойуус Владивостокка диэри уу суолун Хотугу муустаах акыйаанынан олохтообута. Оччолорго чоҕунан эрэ үлэлиир ледоколлары, муора аалларын, борохуоттары хааччыйарга чохтоох сирдэри туһаҕа таһаарар ирдэммитэ. Онон, 1927 с. Саха АССР Совнархоһун хайа бырамыысыланнаһын тириэһэ олохтоммута.
Тириэскэ бастакынан (1928 с.) Сангаар чохтоох руднига киирбитэ, салгыы Хаҥалас (1930 с.), Зырянка (1933 с.), Чульман (1934 с.), Дьабарыкы Хайа (1941 с.) рудниктара үлэлэрин саҕалаабыттара. 1941-1945 сс. таас чох салаата стратегическай суолталаммыта, инньэ гынан, Сангаар руднига ГУСМП (Хотугу муора суолун судаарыстыбаннай управлениетын), сорох хотугу разрезтар “Дальстрой” тиһигэр киллэриллибиттэрэ. Шахталарга соҕурууттан аҕалыллан уонна улуустартан хомуллан, үлэһит ахсаана биллэрдик элбэтиллибитэ, база хаҥатыллыбыта. Ол түмүгэр, Сангаарга 1940 с. 69,3 тыһ. т чох хостоммут буоллаҕына, 1945 с. бу көрдөрүү 135 тыһ. т тиэрдиллибитэ, оттон ити сыл Дьабарыкы Хайа уонна Хаҥалас шахталарыгар 85 тыһ. т чох хостоммута.
1950-с сс. таас чох хаһаайыстыбата өрөспүүбүлүкэ бас билиитигэр бэриллибиттэрэ. 1966 с. «Якутуголь» тириэс тэриллибитэ. Сылга 1385 тыһ. т “хара көмүс” хостонон, өрөспүүбүлүкэ оттукка-энергетикаҕа салаатыгар хамсааһыны таһаарбыта. Чоҕунан үлэлиир улахан кыамталаах хочуолунайдар аҕалыллан, куораттарга, улуустар кииннэригэр эрэ буолбакка, тыа сирин нэһилиэктэригэр социальнай, производственнай эбийиэктэр, саҥалыы тииптээх олорор дьиэлэр маассабайдык тутуллар итиэннэ киин ситиминэн сылытыллар буолбуттара.
Чох саппааһынан баай сирдэри чинчийии уонна туһаҕа таһаарыы далааһыннаммыта. 1966 с. Ньурба Кировыгар, 1967 с. Таатта Харбалааҕар чох разрезтара, 1970-с сс. Саха сирин соҕурууҥҥу түбэтигэр бөдөҥ чох комплекса үлэҕэ киллэриллибиттэрэ, Нерюнгри куорат тутуллубута. Саха сиригэр 1928—1990 сс. 164 мөл. (аһаҕас ньыманан 134 мөл., сир аннынан 30 мөл.) туонна чох хостоммута! Ирбэт тоҥноох хотугу сир чоҕо өрөспүүбүлүкэ наадыйыытын хааччыйарын таһынан, омук дойдуларыгар атыыга таһаарыллара.
Билигин
Саха сирин киин өттүгэр хочуолунайдар төһө даҕаны убаҕас уматык, гаас уонна сорох сиргэ электро-уот технологиятыгар киирдэллэр, чоххо наадыйыы уҕараабат. Тоҕо диэтэххэ, өрөспүүбүлүкэҕэ туһаныллар оттук 70 %-а таас чох буолар, ону таһынан, Кытайга, Японияҕа батарыллар. Инньэ гынан, сир баайын туһаҕа таһаарыыга алмаас уонна көмүс салааларын кэнниттэн таас чох бырамыысыланнаһа үһүс миэстэҕэ сылдьар.
Бу эйгэҕэ «Төлөн» ААУо (Харбалаах), «Зырянкатааҕы чох разреһа» АУо, «Эльгауголь» ХЭТ, «Колмар» салайар хампаанньа” ХЭТ, «Нерюнгри дьоҕус разрезтара» САУо уонна «Якутуголь» ААУо холдинг идэтийэн үлэлииллэр. Сорудах сыллата толоруллан, көрдөрүү тупсарыллан иһэр. Бырамыысыланнас уонна геология министиэристибэтин чахчытынан, 2015 с. — 15,5 мөл. т, 2017 сылга 16,8 мөл. т чох хостонно.
Үлэҕэ – олохтоох дьону!
«Якутуголь» өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин тэрилтэлэрин, ол иһигэр ХИФУ-ну, Нерюнгритааҕы технология кэллиэһин бүтэрэр ыччаттары хамаҕатык ылар буолан, үлэһиттэрин үгүс өттө Саха сирин олохтоохторо. «Якутуголь» бачыымын атын хампаанньалар батыһаннар, “Олохтоохтору — бырамыысыланнаска” бырайыагынан былырыын Нерюнгри сиригэр-уотугар үлэлиир биэс тэрилтэҕэ 2 тыһ. кэриҥэ киһи үлэҕэ ылыллыбыта.
Быйыл, Дьарыктаах буолууну көҕүлээһин сылынан, үлэ өссө тэтимнэннэ. Дьарыктаах буолуу өрөспүүбүлүкэтээҕи кэмитиэтэ улуустарга үлэтэ суох тыа ыччаттара бырамыысыланнаска, ол иһигэр чох салаатыгар, үлэлии киирэллэригэр көмөлөһөр куурустары тэрийиини күүһүртэ. Оттон хампаанньалар бырабыыталыстыбаны, министиэристибэлэри кытары дуогабардаһалларын таһынан, улуустарга быһаччы таҕыстылар. Холобур, “Колмар” биэс киин улуус дьаһалталарын кытары дуогабар түһэристэ. Өрөспүүбүлүкэ сайдыытын стратегиятын быһыытынан, 2020 сылга диэри бырамыысыланнас тэрилтэлэригэр 22 тыһ. киһи үлэлиирэ ситиһиллиэхтээх.
Нерюнгри чоҕо
Хостонор чох баһыйар өттүн Нерюнгри оройуона хааччыйар. Манна бас билии көрүҥүттэн тутулуга суох араас тэрилтэлэр, ол иһигэр дойдуга биллэр-көстөр бөдөҥ хампаанньалар үлэлииллэр. Хаҥаластааҕы, Дьабарыкы Хайатааҕы разрезтары таһынан Нерюнгритааҕы разрезһы, хайаны байытар фабриканы салайар «Якутуголь» ААУо «Мечел» хампаанньалар бөлөхтөрүн иһигэр киирэр. «Колмар» хампаанньа 2007 с. Инаглинскай уонна Денисовскай шахталары атыылаһан, материальнай-тэхэньиичэскэй базаны хаҥатыыга күүскэ үлэлиир. Ол курдук, 2009 с. Денисовскай шахта бастакы, иккис уочараттарын туппута, 2016 с. Инаглинскайдааҕы байытар фабриканы үлэҕэ киллэрбитэ. Даҕатан эттэххэ, бу икки шахта комплекстара 2017 с. Урутаан сайдар сирдэр кэккэлэригэр киирсэн, “Соҕуруу Саха сирэ” бырайыак резиденинэн буолаллар.
Саҥа байытар фабрика
“Колмар” хампаанньа Кытай инвестордарын кытары хантараактаһан, сылга 6 мөл. туонна таас чоҕу таҥастыыр Денисовскайдааҕы хайа байытар баабырыкатын муус устар 26 күнүгэр, Өрөспүүбүлүкэ күнүн көрсө, үлэҕэ киллэрдэ. Билигин Денисовскайдааҕы шахталарга сылга 2 мөл. т чох хостонор буоллаҕына, хампаанньа кэлэр өттүгэр өссө биир шахтаны тутан, фабрика кыамтатын толору туһанар, үлэһитин ахсаанын түөрт тыһыынчаҕа тиэрдэр былааннаах.
Хампаанньа саҥа салайааччыта Артём Лёвин байытар фабрика үлэҕэ киллэриллиитэ “Колмарга” эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ уонна бүтүн дойдуга дьоһун сабыытыйа буоларын эттэ. Биһиги Сахабыт сирин таптыыбыт уонна өрөспүүбүлэкэни сайыннарыыга салгыы үлэлиэхпит диир.
Семен Кириллин, үрдүк үөрэхтээх хайа инженерэ:
— Мин ХИФУ-ну бүтэрээт, кылгастык да буоллар, “Колмар” шахтатыгар үлэлии сылдьыбытым. Хампаанньа олохтоох дьону үлэҕэ ыларга чахчы үлэлэһэр итиэннэ үлэлииргэ-олоророрго табыгастаах усулуобуйаны тэрийэр эбит.
Раиса Сибирякова, “Саха сирэ”, edersaas.ru