Сайыҥҥы Ыһыах үгэс быһыытынан Үрдүк Айыыларга ананан ыһыллар, ол иһин Итэҕэл Ыһыаҕынан ааҕыллар. Бэс ыйын 21 күнүгэр Күн саамай уһаан, Үрдүк Айыылар Сиргэ саамай чугаһаан турар кэмнэрин Ыһыах күнүнэн уонна өрөбүлүнэн биллэрэр туһунан бастакы Бэрэсидьиэммит кэскиллээх анал Ыйаах таһаарбыта.
Ол гынан баран, биллэрин курдук, сүрүн Ыһыахпыт ыйааҕынан ыйыллыбыт кэмигэр — бэс ыйын 21 күнүгэр ыытыллыбат. Ол сүрүн төрүөтүнэн Туймаада аар-саарга аатырбыт чахчы да улуу Ыһыаҕа Бырагыраамата киэҥэ-куоҥа бэрт буолан, биир эрэ күн толору ыытыллар кыаҕа суоҕа буолар.
Таҥарианство Туймаада ыһыаҕар олус ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар. Бу кырдьык да Улуу Ыһыахха саха норуотун үрдүк култуурата, искусствота, фольклора, итэҕэлэ барыта биир кэмҥэ түмүллэр, саха дьонун бэйэтин историятынан, норуотун айар талаанынан сокуоннайдык киэн туттуутун үөскэтэр, өйүн-санаатын өрө көтөҕөр.
Ол да буоллар, Таҥарианство Туймаада ыһыаҕын язычество итэҕэлин уонна саха норуотун историятын, төрүттэрбит үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын, таҥастарын-саптарын көрдөрөр фольклорнай бырааһынньык быһыытынан ааҕар. Онон Таҥарианство ити бырааһынньыкка кыттыһа сатаабат уонна, баҕарбыт да иһин, олохсуйан хаалбыт үгэс быһыытынан ыытыллар Ыһыахха Таҥарианствоны чугаһаппаттара өйдөнөр.
Ити үөһээ эппиттэргэ олоҕуран, атын туох да кыттыгаһа суох Айыы Тойон Таҥараҕа, Үөһээ Үрдүк Айыыларга уонна Сирдээҕи Айыыларбытыгар — Иччилэргэ эрэ анаммыт, Таҥарабыт, Айыыларбыт сиргэ саамай чугаһаан турар, Күн муҥутаан уһуур күнүгэр — Бэс ыйын 21 күнүгэр Таҥарианство Ыһыаҕын ыһар сөптөөҕө көстөр.
Оччоҕо этэр Алгыспыт чопчу түргэнник Айыы Тойон Таҥараҕа, Айыыларбытыгар тиийиэҕэ, Айааччыбыт, Айыыларбыт бары биһигини үтүө харахтарынан көрүөхтэрэ. Ити Ыһыахпытыгар Сирдээҕи Иччилэрдиин, Аар Айылҕабытыныын алтыһыахпыт, кинилэргэ ытыктабылбытын, махталбытын биллэриэхпит.
Ыһыахтарбытыгар Күнү көрсүү сиэрэ-туома үтүө үгэс буолла.
Ол гынан баран сахалар хас бырыһыаммыт ити сиэргэ-туомҥа кыттарый?
Дьиҥинэн үгүс киһи ити тэрээһиҥҥэ кыттар кыаҕа суох. Ол курдук Ыһыахтарга сылдьыбатах дьон, оҕолор, кырдьаҕастар, ыарыһахтар о.д.а., баҕарбыттарын да иһин, итиннэ кыайан сылдьар кыахтара суоҕа өйдөнөр.
Итини учуоттаан, Таҥарианство итэҕэлэ, Күн тахсыытын көрсөр туому утарбатар да, Саха дьонун барытын Күнү муҥутаан үөһэ күөрэйэн, Сиргэ чугаһаан турдаҕына, Күн Оройун көрсөр үгэһи олохтуурга ыҥырар.
Күнүс 12 чаас арыый иннинэ, ким хайдах сатанарынан бары бииргэ эбэтэр иккиэ, соҕотох да буолан Күн диэки хайыһабыт. Икки илиибитинэн имэринэн Оройбутун аһабыт, ол аата Таҥараттан, Айыылартан кэлэр Алгыһы иҥэринэргэ бэлэмнэнэбит. Ол кэннэ 5 мүнүүтэ устата букатын чуумпуран, харахпытын симэн туран, бу саргылаах сайыҥҥы кэммитигэр, быйыгы сыл устата туолуохтаах баҕарар баҕабыт, ыра санаабыт туһунан толкуйдуубут, дьоммутугар-сэргэбитигэр чөл туругу, или-эйэни, дьолу-соргуну баҕарабыт.
Ол кэннэ илиибитин Күн сыралыгар тоһуйан Үрүҥ Күммүтүттэн түһэр итии, илгэлээх ньэгиринэн ииттинэбит. Оруобуна бу кэмҥэ саха Алгысчыттара Орто дойдуга улахан Алгыһы түһэрэллэр. Ити Алгыһы кытта Ыра, Баҕа санаабыт холбоһон Айааччыбытыгар, Айыыларбытыгар тиийэллэр, Орто Дойдуга тарҕаналлар, ону Иччилэр истэллэр.
Ити сиэр-туом түмүгэр күүспүтүгэр күүс, уохпутугар уох эбиллэр, турукпут тупсар, санаабыт көтөҕүллэр, айыах-тутуох баҕа киирэр. Ити турукпут сылы быһа күүс-көмө буолар.
Сорох, 12 чааска мустар кыаҕа суох дьон, Күнү көрсүү туомун 11 чаастан күнүс 2 чааска (14 чааска) диэри оҥоруохтарын сөп, оччоҕо Күн ньэгирин, Айыылар Алгыстарын ити дьон син-биир ылаллар.
Күн тахсыытын көрсүбүт дьон хаттаан Күн оройун көрсөллөрө хааччахтаммат.
Таҥарианство Ыһыаҕын Бырагырааматыгар өбүгэ үгэһэ аныгылыы саҥардыллан син биир тутуһуллар.
Көҥүл кэм кэллэҕинэ, сылтан-сыл аайы Айыы Тойон Таҥараны итэҕэйээччи элбээн, Таҥарианство итэҕэлин ыһыаҕа чэчирээн, сайдан иһиэҕэ.
Ол гынан баран, Таҥарианство Ыһыаҕа Туймаада ытык Ыһыаҕын солбуйбат. Саха барыта Таҥарианство итэҕэлин ылыннаҕына даҕаны, Туймаада Улуу Ыһыаҕа өрүү да ыытылларын курдук буола туруоҕа.
Гавриил Угаров – Эһээ Дьыл,
биология билимин дуоктара, ХИФУ бэрэпиэссэрэ, суруйааччы.