Андреевтар – саха сайдам ыала. Горнай улууһун Бэрдьигэстээҕэр олороллор. 4 уол оҕолорун иитэн, дьоҕус хаһаайыстыба тэринэн, эдэр ыал сиэринэн, кэм ирдэбилинэн дьаһанан олороллор. Омос көрдөххө, кинилэр атын ыаллартан улахан уратылара суох. Ол эрээри, ыал ийэтин кытары кэпсэтэн баран, тыа сиригэр маннык өйдөөх-санаалаах, бигэ туруктаах дьр элбээтэхтэринэ, норуот инникитэ кэскиллээх диэн түмүккэ кэллим.
Судаарыстыба көмөтө
Кулун тутар 20 күнүгэр Ирина төрдүс оҕотун төрөтөн, Ил Дархан Айсен Николаев олохтообут “100 сыл оҕолоро” хапытаал сэртипикээтин илиилэригэр тутан олороллор. Бу туһунан кини маннык кэпсиир:
—Төрүүр дьиэттэн тахсан баран, тута кэриэтэ докумуон оҥорторо улуустааҕы социальнай көмүскэл управлениетыгар барбытым. Оҕоломмутум туһунан билэн олороллор эрэ, сэртипикээтиҥ номнуо баар диэбиттэрэ. Онно наһаа үөрбүтүм. Ханна да сүүрэ-көтө сатаабакка, тугу да толорбокко, электроннай көрүҥүнэн бэйэтэ оҥоһуллан хаалбыта олус табыгастаах, киһи бириэмэтин харыстыыр эбит.
“100 сыл оҕолоро” хапытаал туһунан сурах биһиэхэ соһуччу үөрүүнү аҕалбыта. Саҥа киһи кэлэр үөрүүтүн бу курдук үксэтэллэрэ, өйүүллэрэ наһаа үчүгэй дии саныыбын. Кырачаан бу сиргэ бэйэтэ хапытааллаах кэлэр курдук. Ону тэҥэ, Горнай улууһун дьаһалтата төрдүс уонна алтыс төрөөбүт оҕоҕо ньирэй биэрэр бырагырааманы үлэлэтэр. Биһиэхэ ньирэйи эмиэ биэрэллэр, онон сүөһү ииттэн, элбэтэн, хаһаайыстыба тэринэр санаалаахпыт. Оттон сэртипикээппитин дьиэбит өрөмүөнүгэр, чуолаан гааска холбонууга ыытыахпыт. Онон өрөспүүбүлүкэ уонна улууспут салалталарыгар улаханнык махтанабыт.
Андреевтар хас оҕолоннохторун ахсын, судаарыстыба көмөтүн туһанан, олохторугар бэлиэ суолталаах дьайыыга ыытан иһэр эбиттэр. 2011 сыллаахха бастакы оҕолоро күн сирин көрөн, эдэр ыал дьоллорун биһигэ түстэммитэ. 2015 сыллаахха иккис уоллара төрөөбүтүгэр, федеральнай Ийэ хапытаалын туһанан, дьиэ туттубуттар. Үһүс уолларыгар эрэгийиэннээҕи Ийэ хапытаалын көмөтүнэн, массыына ылыммыттар. Төрдүс оҕолоругар бу сэртипикээт кэлэн, дьиэлэрин гааска холбуур кыахтаммыттар. Өссө сүөһү төрдө буолар ньирэйи бэлэх туппуттар.
Ыал экэниэмикэтэ
Дьиэ кэргэн аҕа баһылыга Михаил Васильевич ОДьКХ салаатыгар оператордыыр. Улахан уолаттарын кыраларыттан батыһыннара сылдьан, дьиэ ис-тас үлэтигэр, бултуурга-балыктыырга, оттуурга үөрэтэр. Онон аҕалара тус бэйэтинэн холобур буолар.
Хас сайын аайы куурусса ылан ииттэн, сымыыттатан сииллэрэ. Быйыл да дьаһалтаҕа сайаапка биэрэн олороллор: сайын сибиинньэ, куурусса ылан иитэр баҕалаахтар. Бу түргэнник ситэр салааҕа кыыллары ылан иитэргэ нэһилиэнньэҕэ 40%-на субсидияланар эбит.
Бэйэлэрэ кыра хотонноохтор, онно туруоран, көрөн-истэн баран, күһүн идэһэлэнэллэр. Ону тэҥэ, ылбыт ньирэйдэрин уонна убаһаны иитэр былааннаахтар. Оҕуруот аһын үүннэрэллэр, кэнсиэрбэлээн, тууһаан хаһааналлар. Ас-үөл сыаната ыараабытынан, быйыл оҕуруоттарын кэҥэттэн, саҥа тэпилииссэни туттуохтарын баҕараллар.
Бэйэ ииппит сүөһүтүн этэ, үүт аһа, арыыта, илииҥ сылааһын иҥэрбит оҕуруотуҥ аһа – бу буоллаҕа, дьиэ кэргэн доруобай, чөл туруктаах буолуутун мэктиэтэ, оҥорон таһаарыы, бэйэни хааччыныы, оҕону үлэнэн иитии холобура, ыал экэниэмикэтин биир тутаах көрүҥэ.
Уол оҕо – кэнэҕэски аҕа баһылык
—Ирина, уол оҕону иитии кистэлэҥэ тугуй?
— Туох улахан кистэлэҥэ кэлиэй? Кыраларыттан аҕаларын кытта сылдьаллар. Оҕо үһүгэр диэри, эмньик сааһыгар ийэтин кытары буолуохтаах. Борбуйун көтөхтө да, уол оҕо аҕатын батыспытынан барар. Уол оҕо эр киһилии таһырдьа тиэргэҥҥэ тоҥо-хата үлэлиэхтээх, аҕатын батыһан, сиргэ-уокка сылдьыахтаах. Улаатыар диэри атаахтыы-атаахтыы ийэтин дьууппатын анныгар, сылаас дьиэҕэ тэлэбиисэр иннигэр күннүктээн олоруо суохтаах дии саныыбын.
Эһиги улааттаххытына, ыал аҕа баһылыктара буолуоххут диэн үөрэтэбин. Онон эт-хаан өттүнэн кыанар, өй-санаа өттүнэн сайдыылаах буолуохтааххыт диибин. Булан-талан, сүүрэн-көтөн, дьиэ кэргэҥҥитин аһатар, хааччыйар буолуохтааххыт диэн өйдөбүлү иҥэрэ сатыыбыт.
—Оттон оҕону бэйэтин көмүскэнэргэ, сыалын-соругун ситиһэр буоларга хайдах үөрэтиэххэ сөбүй?
— Бэрдьигэстээххэ Наталья Иванова диэн кик-боксиҥҥа үөрэтэр тириэньэрдээхпит. Улахан уолаттарбыт киниэхэ дьарыктаналлар. Бэйэлэрин көмүскэнэр, эт-хаан өттүнэн сайдыылаах буоллуннар диэн анаан биэрбиппит. Улахан уолбут биэһигэр диэри соҕотох оҕо буолан, олус атаах этэ. Ол атаахтаппыппытын кини көннөрбүтэ диэххэ сөп…
Наталья Олеговна оҕону иитиигэ олус сөптөөх сыһыаннаах. Оҕо бэйэтэ туспа санаалаах, олоххо бэлэмнээх буоларыгар, бэйэтин суолун тобуларыгар туһуламмыт бырагыраамалаах. Эт-хаан, өй-санаа, духуобунай өттүнэн тэҥинэн иитэн таһаарар. Биир хамаанда буоларга, күүһүнэн өттөйбөккө, мөлтөххө көмөлөһөргө, араас истириэһи тулуйарга, дьиссипилиинэҕэ үөрэтэр.
Тириэньэр быһыытынан оҕо доруобуйатын толук туттубакка, бары өттүнэн сайыннарарга кыһаллар. Хайдах үөрэнэллэрин кытта кэтээн көрөр – үөрэх таабылын илдьэн көрдөрөллөр. Тугу аһыылларыгар болҕомтотун уурар – чипсы, гаастаах утах, элбэх минньигэс ас бобуллар.
Мин эмиэ ону сөп дии саныыбын – оҕо сибиэһэй, төрүт олохтоох аһынан аһыахтаах. Маҕаһыын аһа үксэ хиимийэ састааптаах, ол улаатан эрэр оҕо доруобуйатыгар куһаҕаннык дьайар. Сөпкө аһааһын – оҕо үчүгэй доруобуйалаах буоларын мэктиэтэ. Биллэн турар, оҕо буолан баран, биирдэ эмит минньигэһи сиэҕин сөп буоллаҕа, ол эрээри үчүгэйин-куһаҕанын араара, билэ үөрэниэхтээх.
Ону тэҥэ, көмпүүтэргэ, төлөпүөҥҥэ олорор бириэмэлэрин эмиэ хааччахтыыбыт. Быйыл лааҕырдар арылыннахтарына, онно ыытыахпыт. Оҕо элбэх дьарыктаах буоларын ситиһэ сатыыбыт. Уолаттар диэн судургулар, хомуна-тэринэ охсон, кэлэн-баран, күннээҕи дьыалаларын ситиһэллэр, эрэсиими тутуһаллар.
Киэһэ ахсын сахалыы остуоруйалары ааҕабын. Сахалыы толкуйдуур, дьиэҕэ төрөөбүт тылынан кэпсэтэр буоллаҕына, аныгы да үйэҕэ оҕо тылын сүтэрбэт. Мультиктары, киинэлэри сахалыы саҥардыбыттарын наһаа сэргээн көрөллөр. Бу олус туһалаах дьыаланы саҕалаабыттар.
Оҕону сайыннарыыга бэриллэр харчы
—Ирина, оттон дьиэ кэргэҥҥэ Ийэ оруола туохханый?
— Ийэ дьиэ иһигэр сылаас эйгэни олохтуур, тапталынан угуттуур, ыалдьыбыты эмтиир, минньигэс аһынан күндүлүүр, күннээҕи кэлиини-барыыны дьаһайар. Ону тэҥэ, оҕолоро кыраларыгар көрөн-истэн, бүөбэйдээн, дьиэҕэ олоруохтаах – оҕо 3 сааһыгар диэри уһуйааҥҥа бардаҕына, наһаа ыалдьар, уйулҕатыгар, доруобуйатыгар оҕустарар. Бу кэмҥэ ийэ-аҕа тапталыгар суулаан, бэйэҕэр чугас илдьэ сылдьыбытыҥ ордук.
Билигин судаарыстыбаттан элбэх көмө, төлөбүрдэр, босуобуйалар бааллар. Быйылгыттан улахан оҕолорго кытта босуобуйа бэриллэр буолла. Бу ийэ үлэлээбэккэ, дьиэтигэр олорон, оҕолорун иитиитинэн ыкса дьарыктаннын, төрөппүттэр кинилэргэ дьиҥнээх үчүгэй оҕо сааһы бэлэхтээтиннэр диэн бэриллэр харчы дии саныыбын. Холобур, аска-таҥаска эрэ ыыппакка, оҕо сайдарыгар бэриллибит харчы буоллаҕа. Кэм ирдэбилинэн, английскай тылы үөрэтиигэ, репетиторга, спортивнай, дьоҕурун арыйар куруһуоктарга, мусуойдарга, тыйаатырдарга, айаҥҥа-сынньалаҥҥа сырытыннарыыга аныахха наада. Төрөппүт маны барытын тэрийэр, илдьэр-аҕалар, хонтуроллуур. Бириэмэ анаан тэҥҥэ кэпсэтэр, оонньуур, үөрэтэр (төлөпүөҥҥэ, тэлэбиисэргэ сэлээннээбэккэ).
Олох диэн наһаа кылгас, оҕо саас өссө кылгас. Оҕолор бэрт түргэнник улаатыахтара, онтон саныахтара дии, төһө дьоллоох оҕо сааһы төрөппүттэрбит биэрбиттэрэй диэн…
—Оҕону сайыннарыы тиэмэтигэр даҕатан эттэххэ, таллараллара буоллар, эһиги куоракка олоруо этигит дуу, тыа сиригэр дуу?
— Биһиги тыа сирин талабыт. Куорат наһаа түбүктээх, түргэн тэтимнээх, кэлиилээх-барыылаах. Ол түбүк сырсыытыгар олоҕуҥ үтүөтэ барбытын билбэккэ да хаалыахха сөп.
Биһиги Бэрдьигэстээхпит кэнники кэмҥэ наһаа сайынна, улахан спортивнай комплекс, оҕо спортивнай оскуолата, о.д.а. тутулуннулар. Оҕо сайдарыгар бары усулуобуйа баар буолла. Тыа сиригэр холкутук тыынан, айылҕаҕа сылдьан, бэйэ аһыгар-үөлүгэр, сибиэһэй салгыҥҥа, киэҥ тиэргэҥҥэ, мас дьиэҕэ олорон, оҕолору иитэр үчүгэй дии саныыбын.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: diapazon.kz