Бу күннэргэ Ил Түмэн Мунньаҕын Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар боппуруостарыгар уонна Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэтин көҕүлээһининэн «СӨ аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар тылларын бүгүҥҥү туруга уонна кэскилэ» диэн төгүрүк остуол буолан ааста. Тэрээһин кыттыылаахтара национальнай өрөспүүбүлүкэҕэ төрүт омуктар тылларын сайыннарыы боппуруоһун дьүүллэстилэр.
Бу суолталаах боппуруос тула туох кэпсэтии тахсыбытын туһунан норуот дьокутаата, Ил Түмэн Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар боппуруостарыгар уонна Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомареваны кытта кэпсэттибит.
Тылы үөрэтии — болҕомтоҕо
— Елена Христофоровна, төһө өр бу суолталаах тэрээһиҥҥэ бэлэмнэннигит?
— Норуот баайа — кини төрөөбүт төрүт тылыгар. Үйэттэн үйэҕэ туохха да бэриллибэт тулхадыйбат баай. Холбоһуктаах нациялар тэрилтэлэрэ быһаарыытынан аан дойду таһымыгар төрүт тыллар уон сыллара биллэриллэн турар. Саха сирин таһымыгар төрүт тыллары туруулаһыы боппуруостарыгар араас кэмнэргэ норуот дьокутааттарынан үлэлээбит Егор Жирков, Зоя Корнилова, Евгения Михайлова, Оксана Винокурова, Иван Шамаев уонна билигин үлэлии сылдьар Александр Жирков, Феодосия Габышева, Антонина Григорьева араас таһымҥа ыыппыт уонна ыытар суолталаах үлэлэрин бэлиэтиэххэ наада. Билигин дойду таһымыгар үлэлиир «Үөрэхтээһин сокуона» боломуочуйаны үөрэх тэрилтэлэригэр “тылы үөрэтиэн баҕалаах киһи баарыттан тутулуктаах” диэн бигэргэтэн турар. Ол иһин оскуолалар ити ыйыыны-кэрдиини тутуһаллар. Ордук маннык уйан балаһыанньаҕа аҕыйах ахсааннаах норуоттар тыллара турар. Бу күннэргэ СӨ Ил Түмэн мунньаҕын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков, Ил Түмэн Мунньаҕын бэрэссэээтэлин солбуйааччы Антонина Григорьева көҕүлээһиннэринэн аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын чинчийээччи учуонайдар, үөрэх министиэристибэтин эппиэттээх үлэһиттэрэ, учууталлар, суруналыыстар, аҕыйах ахсааннаах норуоттар ассоциацияларын бэрэстэбиитэллэрэ, норуот дьокутааттара кыттыылаах сүбэ мунньах буолла. Бу боппуруоска араас ис хоһоонноох үлэ сыл аайы барар. СӨ үөрэҕин министиэристибэтин көҕүлээһининэн аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын сөргүтэр сийиэһи Феодосия Габышева быйыл үһүс сылын тэрийэр. Онон бу боппуруос өрүү болҕомтоҕо турар.
Төрүт тылы билээччи дьон аҕыйах
— Эн санааҕар, аҕыйах ахсааннаах норуоттар бэйэлэрин төрөөбүт тылларын билбэттэрин төрүөтэ туохха сытарый?
— Сүппүт тылы тилиннэрии олус уустук. Маннык балаһыанньа көс норуоттары биир сиргэ түмэн олордууттан үөскүүр. Онно аҕыйах ахсааннаах норуоттар оҕолорун учууталлар нууччалыы, сахалыы учебниктарынан үөрэтэн барбыта. Сэбиэскэй былаас саҕаланыытыгар эбээннии, эбэҥкилии, дьүкээгирдии саҥарары боболлоро. Төрөөбүт тылынан кэпсэттэҕинэ, оҕону муннукка туруораллара. Эгэ, аҕыйах ахсааннаах норуот тылын үөрэтэр учуутал көстүө дуо? “Төрүт тыл учебнига” диэн өйдөбүл олох да суоҕа. Санаан көрүҥ, «Мургэн азбука» диэн чукча тылын учебнигын норуот дьокутаата Александр Жирков биэс сыллааҕыта таһааттарбыта. Аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын тилиннэриигэ былаас өттүттэн тустаах болҕомто суох буоллаҕына, ол көннөрү туһата суох дойҕоххо кубулуйар. Учуутал хамнаһа үс-түөрт чаас факультативынан эрэ кээмэйдэнэр буоллаҕына, туох интэриэһэ баар буолуой? Учуонайдар ити туһунан этинэ сатыыллар да, көдьүүс суох. Тустаах үөрэх бырагыраамалара үп-харчы өттүнэн ситэ хааччыллыбаттар. “Саха” НКИХ аҕыйах ахсааннаах норуот тылынан саҥарар «Геван» биэриитэ урут алта штаттаах буоллаҕына, билигин икки-үс эрэ киһи. Онон итинник олус туһалаах биэриилэр аччыы турдахтарына, төрүт тылы билээччи дьон ахсаана сылтан сыл аҕыйыыр.
“Оҕо төрөөбүт тылынан толкуйдаан улаатыахтаах…
— “Төгүрүк остуолтан” ордук ким этиитин болҕомтоҕо ыллыҥ? Тоҕо?
— Ил Түмэн мунньаҕын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков этиитэ ордук өйбөр хатанан хаалла. Александр Николаевич «тылтан дьыалаҕа хаһан киирэргит буолла? Төрөөбүт төрүт тылы сүтэрбит дьон норуот быһыытынан симэлийэбит. Оҕо төрүт тылынан төрүөҕүттэн саҥаран барыахтаах. Оскуолаҕа, кини тулалыыр эйгэтигэр төрөөбүт тылынан саҥаран, санаатын сайа этэн, толкуйдаан улаатыахтаах» диэн олус бэргэнник эттэ.
Төрүт тылга уһуйааччылары өйүөххэ
— Маннык кэпсэтии төһө чаастатык буоларый? Туох түмүгү аҕаларый?
— Сыл аайы араас хайысхалаах кэпсэтиилэри, тэрээһиннэри ыытабыт. Оччоҕо эрэ хамсааһын тахсар буоллаҕа. Билигин төрүт тыл учууталларын бэлэмнээһин тэтимирдэ, оскуолаларга болҕомто ууруллар буолла. Аны уһуйааннарга төрүт тылы үөрэтэр иитээччилэри бэлэмниир сорук турар.
Куорат, оройуон, нэһилиэк таһымыгар биир кэлим үөрэх бырагыраамалара баар буолуохтаахтарын наада. Култуура, үөрэхтээһин үлэһиттэрэ уонна уопсастастыбаннас анаан ылыстахтарына – улахан күүс. Төрүт тылы үөрэтэр учууталлар, иитээччилэр анаан бигэргитиллибит хамнастаах буолалларын ситиһиэххэ наада. “Төгүрүк остуолга” бу туһунан Саха сирин аҕыйах ахсааннаах норуоттарын ассоциациятын ытык кырдьаҕастарын сүбэлэрин салайааччыта Августа Марфусалова санаатын эттэ:
— Кэлимник уонна биир толкуйга кэлэн үлэлиэххэ наада. Үөрэх уонна култуура министиэристибэлэрэ тус туһунан үлэлииллэрин курдук буолбакка. Атын сонун сүүрээни киллэрэн үлэлиир уолдьаста.
Төрөөбүт тылынан саҥарар дьон аҕыйах
— Елена Хистофоровна, ордук ханнык улууска төрөөбүт тылга болҕомто уурулларын бэлиэтиэҥ этэй? Онно туох үлэ ыытылларый?
— Аҕыйах ахсааннаах норуоттар тыллара “тыыннаах” сирдэринэн Андрюшкино, Нелемнэй, Сэбээн Күөл, Иенгра, Тээнэ, Хатыстыыр буолаллар. Көстөрүн курдук, олох тарбахха баттанар сирдэргэ төрөөбүт тыл тыына эрэ биллэр.
Норуот дьокутааттарын кытта кэпсэтиигэ төрөөбүт тыл сайдыытыгар үлэлэһэр дьон кэккэ этиилэри киллэрдилэр.
Ол курдук, “хотугу норуоттар бэйэлэрин тылларынан саҥаралларын ситиһэр инниттэн араас сонун бырайыактары толкуйдуохха наада. Ол эбэтэр төрүт норуоттар түөлбэлээн олорор сирдэригэр “тыл уйатын” тэрийиэххэ, дьон бэйэ-бэйэтин кытта төрөөбүт тылларынан кэпсэтэллэрин ситиһиэххэ” диэн Саха сирин Арктика сайдыытыгар уонна Хотугу сир норуоттарын дьыалаларыгар миниистирин солбуйааччы Михаил Погодаев.
Үлэ саҕаланан эрэр
— Сыыппара сайдыылаах үйэтигэр эн аныгы ыччаты төрөөбүт тылыгар уһуйар туох өрүтү көрөҕүнүй?
— Кэлиҥҥи кэмҥэ төрөөбүт тылы үөрэтии сыыппара эйгэтигэр, саҥа технологияларга тэтимнээхтик барар. Манна эбэҥки тылыгар билим доктора Александр Варламов, эбээн тылыгар — Раиса Кузьмина, Сардаана Шарина, дьүкээгир тылыгар — Панна Прокопьева, Алексанра Прокопьева бэртээхэй үлэни ыыталлар. Оттон чукчаларга уонна долганнарга ол суох. Чукоткаҕа уонна Таймыырга тахсар босуобуйаларга тирэгирэллэр. Үлэ дьэ саҕаланан эрэр.
Тыл сүтүүтэ тэтимнээх
— Интэриниэт үйэтэ кэлэн, ыччат-оҕо нууччалыы эрэ саҥарар буолла. Манна эн тус санааҥ.
— Тыл үөрэхтээхтэрэ кэлиҥҥи кэмҥэ тыл сүтүүтэ тэтимирэн эрэрин бэлиэтииллэр. Оҕо күннээҕи кэпсэтиитигэр нуучча оҕолоро — английскайдыы, саха уонна аҕыйах ахсааннаах норуоттар оҕолоро нууччалыы тылынан саҥараллара, кэпсэтэллэрэ баар суол. Омук быһыытынан ис туруккун өрө тутан, эбэһээтилистибэ курдук ылыннаххына, арааһа, хамсааһын тахсара дуу…
Саха сирин Ил Дарханын таһымыгар тылга Сүбэ сэбиэтэ үлэлиир. Онон тылга туһаайыллыбыт тэрээһиннэри үбүлээһиҥҥэ судаарыстыбаннай бырагыраама ылыннахха эрэ сахалар да, аҕыйах ахсааннаах норуоттар да төрүт тылбытын быыһыырбыт буолуо. Туох да диэбит иһин, бу үгүс үлэни эрэйэр. Бу боппуруоһунан дьарыктанар дьон сүргэлэрин көтөҕүү, кинилэргэ болҕомто тылтан дьыалага киирии буолуо этэ.
… Ил Түмэҥҥэ буолбут “төгүрүк остуол” кыттыылаахтарын этиилэрин түмэн, хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын сайыннарыыга оробуочай докумуон буолар гына анал резолюция оҥоһуллуоҕа.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат.