Кырыымпаны былыр “кылыһах” дииллэр эбит. Ол туһунан учуонай Николай Егорович Петров “Сахалар саҥарар муусуканы сайыннарар кыахтаахпыт” үлэтигэр этэн турар. Биллэр маастар Александр Чахов “кырыымпа” диэн тыл “скрипка” диэн нууччалыы тылтан киирбит диир. Онон кыл кылыһахпытын, кини дорҕоонун умна сылдьыбыппыт. Сэбиэскэй кэм саҕана кырыымпа, арааһа, маннык буолуохтаах диэн, тимир кыллаах үнүстүрүмүөнү оҥорторбуттар. Ол тыаһа-ууһа уларыйан, букатын атын тыыннаах, тыастаах тэрил буолан тахсыбыт, ону улаханнык ылымматахтар, норуокка киэҥник тахсыбакка сылдьыбыт.
edersaas.ru
Онтон кэлин импровизатор-толорооччу, маастар Руслан Габышев сылгы кылыттан кырыымпаны оҥорон, төрүт дорҕоону, дьиҥ сахалыы тыыннаах муусуканы сөргүппүтэ. Кыл кылыһах саха уратытын: саҥатын дорҕоонун, дьиэрэтии, дэгэрэҥ дэгэтин үтүктэр, бэл уу сахалыы кэпсэтэр курдук. Саха майгытын курдук бастаан бүтэй соҕустук саҕалаан баран, арыллан иһэр, холку, дириҥ тыастаах, киһини тардар дьикти айылгылаах. Ол да иһин дьон кэлэн “бу тыаһы сүтэрэн, истиэхпин баҕаран сылдьыбыт эбиппин” диэн этиэхтэрэ дуо? Уруккуттан баарын курдук саныыллар. Төрүт дорҕоону омуктар эмиэ сэргииллэр. Оттон мусукааннар методика өттүнэн эмиэ үөрэтэллэр, күннэтэ саҥаны көрдүүллэр, айаллар.
2014 сыллаахха С.Зверев-Кыыл Уолун аатынан Национальнай үҥкүү тыйаатырын оркестрын иһинэн “Кыл Саха” ансаамбыл тэриллибитэ. Үнүстүрүмүөннэрин барытын Руслан Габышев оҥорбута. Ансаамбылга оркестр мусукааннара, Олоҥхо тыйаатырын артыыстара, муусука кэллиэһин уонна АГИКИ преподавателлэрэ оонньууллар.
“Үлэбиттэн олус дуоһуйабын”
“Кыл Сахалар” сэтинньи 29 күнүгэр айар кэнсиэртэрин ыытаары сылдьаллар. Ансаамбыл салайааччыта Анна Томскаяны көрсөн, аҕыйах ыйытыыга хоруйдууругар көрдөстүбүт.
— Төрүт дорҕоон уратыта тугуй?
– Ханнык баҕарар омук бэйэтэ туспа ырыалаах, тойуктаах, үҥкүүлээх-битиилээх, үнүстүрүмүөннэрдээх. Омук уратытын көрдөрөр, кини олоҕор-дьаһаҕар барсар, тулалыыр эйгэтигэр сөп түбэһэр. Ону барытын биһиги төрүт дорҕооммут көрдөрөр, биэрэр.
— Атын омуктарга маннык курдук дорҕоон баар дуо?
— Биһиги омук уратыбыт кылыһахпытыгар, тойукпутугар, оһуохайбытыгар, олоҥхобутугар баар. Ону биһиги дорҕооммут көрдөрөр. Маарыннаһар интонациялар бааллар, ол эрээри атын омуктар дорҕоонноро ураты буолаллар.
— Ансаамбылга үлэ эйиэхэ тугу биэрэрий?
— Эппитим курдук, саха төрүт дорҕоонун сөргүтэргэ үлэлиирбиттэн астынабын, дьоллонобун. “Кыл Саха” бөлөххө үлэлиэхпиттэн, тус бэйэм олус эбилинним дии саныыбын. Биир санаалаах, айымньылаах дьону кытта алтыһарбыттан элбэххэ үөрэнэбин, бэйэм үгүһү биллим, үлэлиир эйгэм кэҥээтэ. Айар үлэлээх дьоҥҥо ол олус наадалаах дии саныыбын. Үлэҕиттэн дуоһуйар-астынар эрэ буоллаххына, таһаарыылаахтык, дьоҥҥо ылыннарыылаахтык айаҕын-тутаҕын.
Киэҥ хабааннаах үлэ
Сүрүн үлэлэрин таһынан, 5 сыл устата дьиҥ энтузиаст мусукааннар ансаамбылга сүрэхтэрин баҕатынан үлэлээн кэллилэр. Норуот түҥ былыргы, төрүт дорҕоонун сөргүтүүнү, сайыннарыыны олохторун сүрүн дьарыгын быһыытынан ылынан, бэриниилээхтик үлэлииллэр. Кинилэри дьон билиниитэ, махтала кынаттыыр. Оттон үлэлэрэ хара баһаам. Элбэх тэрээһиннэргэ, кэнсиэртэргэ, биэриилэргэ, кэмпириэнсийэлэргэ кытталлар, оҕолору үөрэтэллэр. Киинэлэргэ муусукалара тыаһыыр. Тыйаатырдары, мусуойдары, артыыстары, суруйааччылары, худуоһунньуктары кытары бииргэ үлэлииллэр. Ситиһиилэр да элбэхтэр.
2016 сыллаахха ансаамбыл бастакы айар кэнсиэрин оҥорбута. Былырыын ыам ыйыгар Национальнай үнүстүрүмүөннэр оркестрдарын 25 сылыгар Саха тыйаатырын сыанатыгар кэнсиэртээбиттэрэ. Алтынньыга “Айархаан” этно-бөлөҕү кытары “Алгыстаах дорҕоон” диэн бырайыактарын сүрэхтээбиттэрэ. Сыллата Туймаада ыһыаҕар сольнай кэнсиэртэрин бэлэхтииллэр.
“Ердынские игры”, «Встреча шедевров ЮНЕСКО на земле Олонхо» бэстибээллэргэ ситиһиилээхтик кыттыбыттара. “Мир Сибири” этническэй муусука аан дойдутааҕы бэстибээллэрин “Этномузыкальная премия мира” лауреата. Турцияҕа, Кытайга, Монголияҕа, Казахстаҥҥа тиийэн бэйэлэрин дорҕооннорунан улахан сэҥээриини ылбыттара.
Муусука училищетыгар, АГИКИ-га устудьуоннары, Национальнай гимназияҕа оҕолору үөрэтэллэр. “2018-2030 сылларга саха кыл үнүстүрүмүөннэрин сөргүтүү, сайыннарыы кэнсиэпсийэтэ” оҥоһуллубута. Икки альбому таһаардылар.
Таптыыр дьарыкка бэриниилээх буолуу
Дьоҕус кэлэктиип олус иллээх уонна көхтөөх. Сайын аайы бары дьиэ кэргэттэринээн Аммаҕа баран сынньаналлар. Ол иһин оҕолоро доҕордоһоллор. Уоппускаҕа да сылдьан, наада буоллаҕына, түмсэ түһэллэр. Кинилэр олус элбэхтик кэнсиэртииллэр. Былырыыҥҥы сезоҥҥа 50-60 тэрээһиҥҥэ, кэнсиэргэ кыттыбыттара, бэйэлэрин дорҕооннорун бар дьоҥҥо иһитиннэрбиттэрэ. Онуоха күннэтэ эрэпэтииссийэлэри эбэн кэбис. Бу барыта улахан үлэттэн, дьиссипилиинэттэн, таптыыр дьарыкка бэриниилээх буолууттан тахсар эбээт!
Бөлөх быйылгы үбүлүөйдээх сезонун үрдүк ситиһиилэрдээх көрсөн эрэр. Балаҕан ыйыгар кинилэр доҕуһуоллаабыт “Олоҥхо дойдута” үҥкүүлэрэ аан дойдутааҕы Кытайга (Ис Монголияҕа) буолбут улахан куонкуруска Үҥкүү тыйаатырын толоруутугар “Лучший музыкальный номер” сүрүн бирииһи ылан кэлбитэ. Маастардара, импровизатор-толорооччулара Руслан Габышев Казань куоракка тиийэн “Европа-Азия” саҥа муусука бэстибээлигэр кыттан, элбэх омук мусукааннарын, композитордарын сэҥээриилэрин ылан, үрдүктүк сыаналанан кыайан-хотон кэлбитэ. Соторутааҕыта аны Казахстаҥҥа “Вечная музыка Великой степи” тэрээһиҥҥэ ох саа–кыл үнүстүрүмүөнүнэн ситиһиилээхтик кыттыыны ылан, биир идэлээхтэрин олус үөртэ.
Аҕыйах хонугунан, “Кыл Саха” тэриллибитэ 5 сылыгар аналлаах кэнсиэргэ Руслан Габышев ох саа–кыл үнүстүрүмүөнүгэр оонньоон, Татарстан, Казахстан олохтоохторун интэриэстэрин тарпыт айымньытын сахатын дьонугар бэлэх уунуо. Бу күн Өксөкүлээх аатынан култуура киинигэр «Кыл Саха» “Алгыстаах дорҕоон” диэн бастакы толору клиптэрэ сүрэхтэниэ. Бу клип Сергей Зверев-Кыыл Уола төрөөбүтэ 120 сылын көрсө оҥоһулунна. Саарын саҥа ырыата эмиэ бу күн бөлөх доҕуһуолунан бастакытын ылланыа, хореограф Афанасий Соловьев саҥа туруоруута эмиэ бу киэһэ үҥкүүлэниэ. Үөһээ Бүлүүттэн саха мааны куолаһа Сахаайта Мойтохонова доҕотторун кытта кэлэн, бэйэтин тойугун-ырыатын бар дьонугар аныа. Кэнсиэргэ өссө кыттыыны ылаллар “Айархаан” этно-бөлөх, Үҥкүү тыйаатыра, Олоҥхо тыйаатыра, Василена Шарина, “URAAN” бырайыак, “Кыл Саха” үөрэнээччилэрэ уонна оҕолоро.
“Кыл Саха” ансаамбыл састааба:
Руслан Габышев – солист-импровизатор, маастар. Национальнай оркестр мусукааннара: Афанасий Томскай (хомус, айаан, ох саа), Анюта Иванова (кыл), Афанасий Федоров (охсор үнүстүрүмүөннэр), Вера Григорьева (кыл), Зоя Васильева (кыл), Дмитрий Винокуров (тойон кырыымпа, бас), АГИКИ устудьуона Дьулустаан Никифоров (кыл).
Олоҥхо тыйаатырын мусукааннара: Вероника Лыткина (хомус, кыл), Прокопий Сыроватскай (кыл). Муусука кэллиэһин преподавателэ Артур Семенов (хомус). Ансаамбыл салайааччыта – СӨ култууратын туйгуна, РФ театральнай үлэһиттэрин сойууһун, СӨ музыкальнай үлэһиттэрин сойууһун чилиэнэ Анна Томская (кыл).
Ангелина Васильева, edersaas.ru
Хаартыскалар «Кыл Саха» ансаамбыл архыыбыттан туһанылыннылар.