Өтөрүнэн түспэтэх томороон тымныы өрөгөйдөөн турдаҕына, өбүгэлэрбит барахсаттар дьиэҕэ хаайтаран олорон, кыынньыбыт кымыстыы кутуллар төрөөбүт тыл күүһүгэр бэринэн, кэрэтигэр умсугуйан, өркөн өй өрө көтүүтүн кэрэхсээн, олоҥхолоон, тойуктаан эрдэхтэрэ, тыыннарын таһаарар буоллахтара…
Тоһуттар тымныыттан, хойуу тумантан толлубакка, Сергей Зверев-Кыыл Уолун аатынан СӨ Үҥкүүтүн тыйаатырын Национальнай аркыастыра уонна бэйиэттэр мустан «Тохсунньу тойуга» тыл уонна муусука тусаһата диэн истиҥ иэйиилээх тэрээһини тэрийдилэр. Уран тыл умсулҕанын, төрүт дорҕоон дьүһүлгэнин ахтыбыт көрөөччүлэр, кэрэ эйгэ, поэзия уонна муусука сүгүрүйээччилэрэ тоҕуоруһа мустан, астына-дуоһуйа иһиттилэр, күүс-уох, тыын ылбыт кэриэтэ буоллулар.
Бырайыак ааптардара — Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Зинаида Архипова уонна саха аркыастырын артыыһа, СӨ култууратын туйгуна Анна Томская. Музыкальнай-литературнай бырайыак 2015 сыллаахха — Литература сылыгар саҕыллыбыта. Киин куорат оргуйан олорор култуурунай олоҕор ураты көстүү быһыытынан ылынан, көрөөччүлэр тута сөбүлээбиттэрэ. Ол кэнниттэн номнуо онус төгүлүн буолан ааста.
Бэйиэттэр Мария Алексеева-Арылы Дуйдаах, Наталья Михалева-Сайа, Саргылаана Гольдерова-Саргы Куо, Зинаида Архипова, Рустам Каженкин, Елизавета Мигалкина, Яна Байгожаева, Ангелина Васильева-Дайыына, Ангелла Попова, Гаврил Андросов-Ондороос бэйэлэрин айымньыларын саха аркыастырын уонна «Кыл Саха» бөлөх доҕуһуолунан долгуйа аахтылар. Бу тэрээһиҥҥэ СӨ норуодунай артыыһа Дмитрий Артемьев чугас доҕоро, бэйиэт Александра Матвеева-Долгура айбыт «Ытык Алтаай» циклтан «Топшуур, эн билэҕиэн…» айымньытын итэҕэтиилээхтик аахта.
Кэнсиэр бүппүтүн кэнниттэн аркыастыр сүрүн дирижера, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ Николай Петров бэйиэттэргэ махталын биллэрдэ, диискэҕэ түһэрбит муусукатын бэлэх уунна, инникитин биир ситимнээхтик үлэлэһэн, айан-тутан, атын да бырайыактары тэрийиэхтэрин туһунан эттэ.
Киэһэни “Саха” НКИХ үлэһиттэрэ кэлэн устан барбыттара, Ийэ тыл, төрөөбүт сурук-бичик күнүгэр, олунньу 13 күнүгэр көрдөрбүттэрэ бэлиэ түгэн.
“Доҕордоһуубут үтүө түмүктээх”
Анна Томская, “Кыл Саха” ансаамбылы салайааччы:
— Суруйааччы, бэйиэт, суруналыыс Уйбаан Бөтүүнүскэй кыыһа буоламмын, кыра сааспыттан айар эйгэҕэ улааппытым. Биһиги дьиэбитигэр элбэх суруйааччылар кэлэн хонон-өрөөн барааччылар, кинилэр ыллыктаах тылларын, хоһооннорун, кэпсээннэрин истэн улааппыт киһи буолабын.
Аркыастырбыт хас да бырайыагыттан бэйиэттэри кытары тэрээһини олус күндүтүк саныыбын. Суруйааччылары, худуоһунньуктары, айар куттаах дьону кытары доҕордоһорбунан киэн туттабын. Доҕордоһуу түмүгэр туох эрэ кыттыгас үлэни айан таһаарарбытыттан астынабын. Аҕам айар үлэтигэр махтанан, сүгүрүйэн, бу маннык бырайыактарга үлэлэһэбин.
Төрөөбүт тыл төрүт дорҕоону кытта дьүөрэлэстэҕинэ, дьоҥҥо ордук тиийимтиэ. Хас биирдии хоһоон сүһүөҕэр, бэйиэт саҥатын дэгэтигэр сөп түбэһэр гына муусукатын талыы — миэхэ биир умсулҕаннаах үлэ. Тыыннаах ааҕыы, өссө эбиитин, бэйиэт оҕолуу бүөбэйдээн таһаарбыт бэйэтин айымньытын ааҕыыта, биир тэтимҥэ киирии, биир «чараас» эйгэҕэ уйдарыы — бу киэһэбит кэрэхсэбилэ этэ.
Бу харантыын кэмигэр дьон дьиэҕэ олорон тууйуллубута көстөрө, ордук сааһыары төрүт дорҕоон тиийбэт диэн миэхэ олус элбэх киһи суруйбута, эппитэ. Ыарахан, уустук кэмҥэ төрөөбүт тыл, төрүт дорҕоон күүс биэрэрэ чахчы… Дьон ол иһин поэзияны, тыыннаах дорҕоону ахтан кэлбититтэн олус үөрэбин. Доҕотторбор, бэйиэттэргэ махтанабын уонна бырайыакпыт өссө кэҥээн, дириҥээн иһиэ диэн эрэнэбин, баҕа санаа, былаан элбэх.
Биһиэхэ, муусукааннарга, ырыаҕа эрэ буолбакка, төрөөбүт тылга доҕуһуоллуурбут эмиэ ураты, туспа турук. Тыл дэгэтэ, күүһэ, мелодията диэн баар, доҕуһуоллуу олорон, ону ордук билэҕин. Ханнык баҕарар хоһоону аахтахпына, худуоһунньуктар хартыыналарын көрдөхпүнэ, миэхэ арыт ырыа, дорҕоон иһиллэр курдук. Күнүм үксүн хоһоонтон саҕаланар. Суумкабар укта сылдьан, саҥа хоһоону ааҕарбын сөбүлүүбүн. Ол иһин муусукатын барытын аркыастыр репертуарыттан бэйэм таҥан оҥоробун.
Бу сырыыга Сергей Зверев, Валерий Ноев соччо биллибэтэх айымньыларыттан киллэрдим, композитор Аркадий Самойлов сахалыы тыыннаах муусукатыттан, Василий Зырянов “Туйаарыма Куо” олоҥхо-испэктээкилиттэн кэрчиктэри ыллым. Ону тэҥэ, Инга Еремеева муусукатын туһанным. Биһиэхэ үлэлиир уонна үлэлии сылдьыбыт уолаттарбыт Николай Петров, Альберт Попов, Афанасий Томскай, Валерий Ноенохов оркестровкаларыгар муусукаларын таҥаммын, хас биирдии хоһооҥҥо сөп түбэһиннэрэн, оҥордум.
“Кыл Саха” доҕуһуоллаата, маастарбыт Руслан Габышев өр кэмҥэ сыанаҕа тахсыбакка гынан баран, дьэ, тахсан, бэйэтэ айбыт ох саа диэн үнүстүрүмүөнүгэр хомус курдук оонньоото. Ити курдук ох сааҕа оонньооһун ханна да суох. Бастаан хомус курдук үрэн, айаҕар уган тыас таһаарда, онтон Дмитрий Артемьев ааҕарыгар ох сааны кырыымпа курдук тутан, оонньоото.
Саргы Куо биһиэхэ анаабыт айымньытын аахпытыгар наһаа махтанабыт. Тута импровизациялаан оонньоотубут. Хас биирдии бэйиэти кытары биһиги хаһыс да төгүлүн үлэлээтибит. Мария Алексеевалыын эрэ аан бастаан таҕыстыбыт, ол олус табылынна диэн үөрэбин.
Тыл уонна дорҕоон ситимнээх. Инникитин да бииргэ буолуохпут диэн эрэллээхпин.
“Олоҕу сүрүннүүр сырдык күүс”
Саргылаана Гольдерова-Саргы Куо, бэйиэт:
— Айар кут, алгыс тыына саҕыллан, Эстрада тыйаатырын дьоҕус саалатыгар саргы дьаалы салалынна. Поэзия уонна Муусука тусаһатыгар дьон-сэргэ түһүлгэлээн олорон хоһоон уонна дорҕоон тойугун иһийэн иһиттэ, ичигэс, иһирэх тыыныгар итиннэ.
Онлайн улаҕатыгар уйаламмыт олохтон оронон тахсан, тыыннаах олох тырым тыыныгар төннөр, уот тыл уоҕуттан төлөннүрэн, кыл кырыымпа кылыкынас дорҕоонугар уйдаран, санаабыккын аһаҕастык этэр, иэйбиккин-куойбуккун, таптаабыккын да этинэр тохсунньу тойуга эҥсиллэн иһиллэрэ күндүтүн эбитин!
Кэм тыйыс кырдьыгын, олох айыы сырдыгын сүрэхтэрин нөҥүө аһаран, айар айылгылаах хоһоонньут дьоммут куолайдарын иһиттэн бу кэм куолакалын дорҕооно, бу кэм чуораана да чугдааран иһиллэргэ дылы буолла.
Тыл тыйаатыра саха олоҕор куруутун да баар эйгэ буоллаҕа. Өйдүүбүн ээ, 2004 сыллаахха бастакы хараҥаччы буолбут бастыҥ бырайыагы: Анна Ахматова аатырбыт “Реквиемын” Сардаана Амгинская тылбааһыгар СӨ норуодунай артыыската Зоя Багынанова Национальнай аркыастырбыт доҕуһуолунан аахпыта этитиилээх тыын буолан эҥсиллэн иһиллибитэ, дорҕоонноох тойук буолан доллоһуйа кутуллубута. Ол курдук дириҥээн-кэҥээн, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ Николай Петров салайааччылаах Национальнай аркыастыр Зоя Багынанованы, Сардаана Амгинскаяны кытары улуу бэйиэт Анна Ахматова Санкт-Петербуругар айаннатан тиийэн иһитиннэрбиттэрэ. Үрдүк эйгэлээх консерватория хараам саалатыгар сахалыы тыыннаммыт, сата тылламмыт “Реквиеми” Арассыыйа дьоно-сэргэтэ иһийэн-иһиллээн, дьиктигэ тиксибиттии долгуйа истибиттэрэ…
Хайыы-үйэ история кэрэһитэ буолбут ол кэм айыы ситимин “Тохсунньу тойуга” бигэргэттэ курдук. Поэзия уонна Муусука олоҕу сүрүннүүр сырдык күүс буолалларын бу кэм айар куттаахтара итэҕэтэр дьоро киэһэбит доллоһуйа уһунна…