Сайдыы – үүнүү, саҥаны айыы, сонуну оҥоруу, биллэн турар, үчүгэй буоллаҕа, ол эрээри, саҥа буолла да астык, сонун буолла ордук диэн буолбатах. Ол билигин биһиги олорор олохпутугар дьэҥкэтик баар көстүү. Дьон олоҕун чэпчэтэбит диэн ааттаан аһы-үөлү, таҥаһы-сабы, эми-тому барытын ускуустубаннай оҥоруу маассабайдык барда.
edersaas.ru
Ускуустубаннай диэн буолла да — ол аата химиялааһын, химиялааһын буолла да — ол аата биирин эмтиир, биирин ыарытыннарар эбэтэр эккэ-сииҥҥэ сөп түбэспэт, тыыммат таҥас-сап эбэтэр туһанар кэмин уһатаары, ахсаанын элбэтээри аска араас буортулаах эттиктэри туттуу… Итинэн сибээстээн, умнулла быһыытыйбыт, үтүрүллүбүт төрүт үгэһи сөргүтүү өссө күүскэ наада буолла.
От ыйын 11 күнүгэр “Тускул” Култуура киинигэр өссө биир түмсүү баар буолла. Бу эмискэ, арай биирдэ диэн буолбатах түгэн. Төрдө-төбөтө түөлбэнэн үлэ чэрчитинэн барбыт хас да сыллаах үлэбитигэр сытар. Түөлбэнэн үлэ хайысхата баһыйар үгүс өттө төрүт үгэстэргэ, сиэргэ-туомҥа, сиэрдээх буолууга, дойдуга бэриниилээх буолууну иитиигэ туһаайыллар. Ол курдук, “Тумата суох ас”, “Байанай бэлэҕэ”, “Тэлгэһэм эмтээх ото” уо.д.а атын тэрээһиннэр дьиҥ чахчы саха норуотун үгэстэрин үөрэтиигэ, билииигэ тирэҕирэн тахсыбыттара. Түмсүү аата “Төрүт ас” диэн буолла уонна салайааччытынан Мокрощупова Александра Михайловна ананна.
Александра Михайловна уһун сылларга саха тылын, литэритиирэтин учууталынан таһаарыылаахтык үлэлээн кэллэ. Бу үлэтин кини аҥардас тылга-өскө эрэ сыһыаҥҥа буолбакка, сиэргэ-туомҥа, сахалыы сатабылга диэн үөрэтии диэн сыаналыыр уонна ол туһугар киэҥ хабааннаах үлэни ыытар. Ол курдук, кини салайбыт кылааһын оҕолоро (хас да көлүөнэ) сахалыы аһы, сахалыы аһы астааһыны сурах хоту буолбакка, этэргэ дылы, тутан-хабан, оҥорон кэллилэр о.э сахалыы сатабылга, өйгө-санааҕа иитилиннилэр. Онон, кини бу түмсүү нөҥүө нэһилиэнньэҕэ, эдэр ыччакка, эдэр ыалларга төрүт ас туһатын, наадалааҕын, тоҕоостооҕун тиэрдэр сыаллаах-соруктаах. Түмсүүгэ бу хайысхаҕа интэриэстээх дьон сонно тута көстүбүттэрэ биһигини тэрийээччилэри үөртэ, сүргэбитин көтөхтө. Түмсүүбүт тэриллибитэ ыраатта, элбэх оҕо ийэтэ, төрүт аһы, төрүт үгэһи ийэтин эмиийин үүтүн кытта иҥэриммит, ол туһугар элбэх үлэни ыыппыт, Хатас нэһилиэгин бэтэрээннэрин “Алгыс” кулуубун төрүттэспит Мария Илларионовна Харлампьева аатынан буолуо. Манна даҕатан эттэххэ, Александра Михайловна ийэтэ кинилиин эт саастыы уонна истиҥ дьүөгэлии эбиттэр. Дьылҕалара да майгыннаһарга дылы диэн бэлиэтээтэ. Иккиэн оҕо сылдьан элбэх оҕолоох буола оонньууллар эбит, иккиэн оҕолоро Хатас сиригэр кэлэн олохсуйан, силис-мутук тардан, дьиэ-уот тутттан олороллор. Бу да түгэҥҥэ иккиэннэрин кыргыттара бу түмсүү маҥнайгы тэрээһинигэр сүүрдүлэр-көттүлэр. Мария Илларионовна кыыһа Татьяна кииһилэни үргэстэ, утаҕы оҥоруста. Татьяна бииргэ төрөөбүттэрин кытта Хатаспыт ыһыаҕар ийэлэрин аатынан бирииһи олохтоон, нэһилиэк дьонун сэргээһинин, кэрэхсэбилин ылыахтарын ылбыттара.
Түмсүү чилиэннэрэ төгүрүк сыл дьыл кэмин хардыытынан араас аһы-үөлү астаан көрдөрүөхтэрэ, хаһаас, уурунуу астары хайдах бэлэмниири кэпсиэхтэрэ. Бастакы тэрээһин кииһилэттэн утах оҥорууну көрдөрүүттэн, кэпсээһинтэн саҕаланна. Быйыл халаан уута орто үүнүү баайыыта буолла диэн сыаналаммыта, дьэ, ол кырдьык эбит диэн үөрэ-көтө кэпсээтэ түмсүү чилиэнэ Татьяна Рожьевна Абрамова. От үүнүүтэ өлгөм, сибэкки арааһа элбэх, кииһилэ олох бэркэ үүммүт. Киһи сэргиирэ, үөрэрэ Александра сиэн кыыһа Лиля Мокрощупова Дьокуускай куорат национальнай гимназиятын оскуолатын орто сүһүөх кылааһын үөрэнээччитэ, бу утаҕы бэлэмниир түһүмэхтэрин олох үчүгэйдик билэр уонна киһиэхэ тиийимтиэ гына уу сахалыы кэпсиир: ханна үүммүтүн, тоҕо сууйуллуохтааҕын, туохха туһалааҕын уо.д.а.
Кииһилэ ааттыын аһыы диэн өйдөбүллээх онон куртах, оһоҕос үлэтин күүһүрдэр, көмөлөһөр эбит. Утах өҥө от күөҕэ, хайдах эрэ омук дойдутуттан кэлэр киви диэн ас өҥөр майгылыыр, амтана минньигэһин, аһыытын бэйэҥ сөбүлүүргүнэн оҥорор эбиккин.
Түмсүү иккис көрсүһүүтүгэр үөрэ отун хомуйуу, харайыы туһунан Анна Ионовна Копырина сэһэргээтэ уонна бутугас оҥорон көрдөрдө. Бу утах былыр-былыргыттан төрүт дьоммут сөбүлүүр астара буолар. Сут, кураан дьылларга төһөлөөх дьону аччыктыылларыттан быыһаабыта, төһөлөөх элбэх киһини туругун тупсарбыта буолуой?!
Бутугаһы күҥҥэ хаста да иһиэххэ сөп. Кини хойуу буолан тотоойу. Отун утаҕын кытта ыйыстыаххын сөп, эбэтэр туспа ыас курдук ыстыаххын сөп. Ыстыыр туһатын бары да билэбит — отун сүмэтин таһааран айаҕын иһин араас микробтан харыстыыгын, тиискин бөҕөргөтөҕүн.
Үөрэ аҥардас утаҕын эмп курдук күҥҥэ үстэ иһэн ис уоргаҥҥар үөскээбит кумаҕы, тааһы түһэриэххэ сөп. Ону Анна Ионовна бэйэтин тус холобурунан билбитин уонна эппэрээссийэттэн куоппутун кэпсээтэ.
Маны таһынан үөрэ ото дьиэни-уоту, тэлгэһэни, тиэргэни, хотону ыраастааһыҥҥа (буруолатан) туттуллар.
«Саха сирэ», edersaas.ru анаан Наталья РУФОВА