Муус устар 12 күнүгэр Иннокентий Дмитриев-Сиэн Чолбодук төрөөбүтэ 90 сылыгар “Төрөөбүтүм кэрэ кэмҥэ – Иэйиэхсит ыйыгар оҥоһуулаах эбиппин” диэн ахтыы-киэһэтэ Саха тыйаатырыгар буолан ааста. Бу күн кинини тапталлаах кэлэктиибин дьоно, суруйааччылар, биир дойдулаахтара (Ньурбаттан кэлбиттэр), уола, биология наукатын хандьыдаата Аксентий Дмитриев уонна аймахтара, сиэннэрэ мустан ахтан-санаан аастылар.
edersaas.ru
Сиэн Чолбодук – суруйааччы, бэйиэт, драматург, тылбаасчыт, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ, Саха тыйаатырын литератураҕа чааһын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Кини – көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн ыллана сылдьар “Ньургуһуннар” ырыа ааптара.
Тыйаатыр фойетыгар оҥоһуллубут быыстапка кини олоҕун араас кэрчиктэрин кэпсии, саната турдулар. Оттон кини сырдык, ыраас сэбэрэтэ үйэтитиллибит хаартыската кэлбит дьону ахтыбыттыы, махтаммыттыы көрөргө дылы…
Ахтыы киэһэтин СӨ норуодунай артыыһа, тыйаатыр дириэктэрин солбуйааччы Анатолий Николаев истиҥ иэйиилээхтик ыытта. Анатолий Павлович биир идэлээҕин кэпсээннэрин бэчээккэ таһааран, инсценировка оҥорон бүтүн испэктээк туруоруллуон сөбүн уонна инникитин онно үлэлэһиэххэ наадатын туһунан эттэ.
Суруналыыс, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, успуорт кэрэхсэбиллээх комментатора Александр Васильев-Көрдүгэн бу күн көрдөрүллүөхтээх “Хаарыан хампа күөх кытылым” испэктээккэ тус сыһыанын кэпсээтэ. Кини Иннокентий Аксентьевиһы кытары 202-с оройуоҥҥа биир дьиэҕэ ыаллаһа олорбуттара. Куруук сылдьыһаллара, Александр кэргэнэ Лена хойуу үүттээх чэйин олус сөбүлээн иһэрэ. Саҥа дьиэҕэ көспүттэрин кэннэ элбэх кыбартыыра иһиттэн “Ньургуһуннар” ырыа иһиллэрэ. Онуоха көрдөөх-нардаах Көрдүгэн: “Иннокентий, ити малааһынныы олорор хас биирдии ыалга ырыа ааптара мин диэн киирэн кэлэриҥ буоллар, арааһа, элбэх үрүүмкэ кутуллуо этэ”, – диэн хаадьылыыра үһү.
Ардыгар Александр Васильевичка (“Кэскил” хаһыакка үлэлиирэ) хаһыакка таһаарыахтаах матырыйаалын суулуу тутан болкуонунан элээрдэр түгэннэрэ эмиэ баара. Кырдьыга да, Александр Васильев кыһамньытынан кини ытыктыыр киһитин элбэх кэпсээнэ биир бастакынан “Кэскил” оҕо хаһыатыгар бэчээттэнэрэ.
– Бүтэһик кууруска дипломнай үлэтинэн Сэбиэскэй Сойуус судаарыстыбаннай бириэмийэтин ылбыт биир да режиссер суох. Арай, устудьуон Андрей Борисов “Хаарыан хампа күөх кытылым” дипломнай испэктээгинэн лауреат буолбута.
Андрей Саввич аҕатын этиитинэн, нууччалыы суруйбут инсценировкатын тылбаастааһыны литература чааһын сэбиэдиссэйэ Сиэн Чолбодукка итэҕэйбитэ. Иннокентий Аксентьевич солото суох буолан, арыый тардыллыбыта. Дьолго, Булуҥ улууһугар норуот тыйаатырдарын үлэлэрин билсэ командировкаламмыта (кини өрөспүүбүлүкэ тыйаатырдара тэриллэллэригэр, атахтарыгар туралларыгар, кулууптар үлэлэрэ сайдарыгар тугунан да сыаналаммат өҥөлөөх, улахан кылаатын киллэрбитэ). Аны онно буурҕаҕа хаайтарбыта. Онон, муора кытылыгар олорон тылбаастыырын саҕалаабыта. Кини кып-кыра, бытархай буочардааҕа. Тылбаастаан аҕалбытын кэннэ идэтинэн миэхэ бэчээттэтэрбэр көрдөспүтэ да, биир да машинистка ылсыбатаҕа, саллыбыттара. Хайыамый, бээтинсэ күн массыыҥкабын дьиэбэр илдьэ баран, үс күн иһигэр бэчээттээн турабын (Култуура министиэристибэтигэр үлэлиирим). Кэргэним оҕолоноору балыыһаҕа киирбит кэмэ этэ. Уолбут төрөөбүтүгэр Андрей Саввич Чингиз диэн ааттыахха диэбитин, кырдьаҕас төрөппүттэрбит сөбүлэспэтэхтэрэ. Ол да буоллар, Андрей Саввич көрүстэр эрэ “Хайа, били Чингизпит?” диэн ыйыталаһар, – диэн Александр Васильев улуу айымньы көрөөччүгэ тиийэригэр кыттыгастааҕын уонна Каландарашвили 2-тэ уулуссаҕа турар тыйаатыр урукку дьиэтигэр испэктээги бастакынан көрбүтүн киэн тутта саныырын туһунан кэпсээтэ.
* * *
САССР үтүөлээх артыыската, СӨ норуодунай артыыската Валентина Пантелеймоновна Николаева 1966 сыллаахха М.Щепкин аатынан тыйаатыр устуудьуйатын бүтэриэҕиттэн күн бүгүҥҥэ диэри Ньурбатааҕы көһө сылдьар тыйаатырга бииртэн биир умнуллубат уобарастары айан кэллэ. Бу сыллар тухары сүүсчэҕэ тиийэр оруолу оонньообутуттан, Сиэн Чолбодук бэйэтэ режиссердаан туруорбут испэктээктэригэр, ол иһигэр “Похоронка”, “Ньырбакаан” уо.д.а., оонньообута.
– Иннокентий Аксентьевич Ньурбаттан тардыылаах буолан, биһиэхэ элбэхтик кэлэрэ. Режиссербут, Саха АССР үтүөлээх артыыһа Спартак Иванович Слепцовы кытары аһара тапсаллара. Биһиэхэ кэллэҕинэ, куорат, Саха тыйаатырын сонуннарын, туох саҥа хайысха баарын үөрэ-көтө кэпсиирэ. Онон, кини кэлэрин наһаа кэтэһэрбит. Спартак Иванович норуоттар доҕордоһууларын тиэмэтигэр элбэх испэктээги туруорбута, ону Иннокентий Аксентьевич тылбаастыыра. Кини тылбаастаабыт башкир Ильшат Юмагулов “Нэркэс” испэктээгинэн биһиги Бүтүн Арассыыйатааҕы национальнай бэстибээлгэ бастакы миэстэни ылбыппыт уонна Саха сирин нэһилиэктэрин барытын кэрийбиппит, көрөөччүлэр биһирэбиллэрин ылбыппыт. Кини тылбаастаабыт испэктээктэрин сэргэ, бэйэтэ суруйбут айымньыларын биһиги тыйаатырбытыгар Спартак Слепцов, Юрий Макаров, Майя Слепцова режиссердаан туруорбуттара, – диэн Валентина Пантелеймоновна ахтан-санаан ааста.
Ити курдук, урут ханна да иһиллэ илик сэргэх ахтыылары, соһуччу бэлиэтээһиннэри ыҥырыылаах ыалдьыттар Иван Шамаев, Саргылаана Ноева, Гаврил Андросов, Иван Ушницкай, Надежда Толбонова, Татьяна Гоголева уо.д.а. оҥордулар. Үлэ бэтэрээнэ Егор Петров учууталын курдук саныыр убайыгар Сиэн Чолбодукка анаабыт хоһоонун аахпытын, СӨ үтүөлээх артыыһа Куприян Михайлов гитара доҕуһуоллаах ырыатын кэнниттэн “Хаарыан хампа күөх кытылым” испэктээги көрөр дьол тосхойдо.
Быыс аһылынна
Испэктээк иннинэ быыс аһылла илигинэ Саха тыйаатырын режиссердара, Сиэн Чолбодугу кытары бииргэ үлэлээн ааспыт, алтыспыт артыыс доҕотторо сыанаҕа таҕыстылар. “Быыс аһылынна” диэн этии мээнэҕэ этиллибэтэҕин сэрэйэр буолуохтааххыт. 1969 сылтан күн сириттэн барыар диэри (2013 с.) айбыт-туппут тыйаатырын артыыстарын, бииргэ бодоруспут үлэһиттэрин тустарынан “Быыс аһыллар” (2000 с.) диэн ахтыы-кинигэтигэр киһи дууһатыгар тиийимтиэ гына суруйан хаалларбытын, ааҕааччыларга быыһы арыйбытыгар тыйаатыр сүгүрүйээччилэрэ махтаналлар. Оттон “Быыс сабыллыбат” диэн кинигэтин тыйаатырга өлбөт-сүппэт оруоллары хаалларбыт, билигин аттыгар суох доҕотторун өйдөбүнньүгэр таһаарбыта. Ааптар эппитинии, “…Кинилэр умнуллуо суохтаахтар! Кинилэргэ быыс сабыллыбат!” Ол иһигэр, Иннокентий Аксентьевич Дмитриев-Сиэн Чолбодук аата үйэлэргэ умнуллубат.
РФ норуодунай артыыһа, Саха тыйаатырын уус-уран салайааччыта, СӨ судаарыстыбаннай сүбэһитэ Андрей Борисов:
“Киһи куруук саныыр дьоннордоох буолар. Ол курдук, Иннокентий Аксентьевич мин дьылҕабар тугунан да сыаналаммат улахан оруолу оонньообут, биир сүрүн миэстэни ылар киһи буолар. Мин кинини өссө кырачаан оҕо сылдьан, Покровскайга биһиэхэ ыалдьыттыы кэлэ сырыттаҕына көрбүт эбиппин… Кинилиин ирэ-хоро кэпсэтэрбин билигин да суохтуубун, туоххаһыйабын. Кини быһаччы эппэккэ эрэ, онон-манан эргитэн аҕалан, саҥаттан саҥа идеялары саҕан биэрэр дьоҕурдаах этэ. Саха тыйаатыра киниэхэ сүгүрүйэбит, ахтабыт-саныыбыт, куруук махтанабыт”, – диэн ахтан-санаан ааста.
Быыс аһылынна. Сиэн Чолбодук тыйаатырга биир сүрүн үлэтэ, Уһук Хотугу сиргэ Саха тыйаатыра диэн баарын аан дойдуга биллэрбит уонна биһирэммит “Хаарыан хампа күөх кытылым” испэктээк саҕаланна.
«Саха сирэ, edersaas.ru сайтка Надежда ЕГОРОВА-НАМЫЛЫ,
Василий КРИВОШАПКИН хаартыскалара.