…Аһаҕас эркиннэрдээх кузовынан тымныы тыал икки өттүттэн тохтообокко сирилээн сурдурҕаччы үрэн, кыыс чараас таҥаһын билиммэккэ, этин сааһын быыһынан курдаттыы киирэн, түүрүтэ салаамахтаан барда. … Өрүс ортото тиийиилэрэ бадахтаах, иһиирэ күүһүрэн кэлэр тыалга оҕустаран, ыйааһына ыараабыт суорҕана үтүлүктэрин илдьэ кузов түгэҕэр көтөн, тэлээрис гынан хааллылар. Тоня илиилэрин көрө түспүтэ, сыгынньах харытыттан саҕалаан суорҕаны тута испит токуруйбут тарбахтара барыта үп-үрүҥ дьүһүннэнэн, тордуох курдук быһыыланан, хамсаабат да гына үлүйэн хаалбыт этилэр. Саатар, тоҥолохторо эмиэ хамсаабат гына тоҥмут буоланнар, кыыс илиилэрин аллара таҥаһыгар бигии кыайан түһэриммэт. Нэксиэҕэ оҕустаран кузов кэннигэр тэйиэккэлээн барымаары, тоҥолохторун сыыһынан тирэммитэ буола истэ.
Кузов кэнники эркинин үрдүгэ намыһах буолан, эһиллэн аара сиргэ түһэн да хааллаҕына, дьоно көрүө суохтарын билэн, кыыс төһө кыалларынан ыйааһынын сыыһынан бүтүннүү аллараа баттанан, тирэнэ сатыы сытаахтаата. Харахтарыттан атын, тоҥон туга да хамсаабат буола сытар кыыс хараҕын кырыытынан күтүөтүн көрө сатаата да, түҥнэри хайыһан ыбылы суулана сытар киһи кини диэки хайыһан да көрбөт. Тоҥон иттэннэри түһэн сытар кыыс муус буола кырыарбыт кыламаннарын быыһынан хараҕын нэһииччэ атытан илиилэрин көрүммүтэ — туох эрэ сып-сырдык дьэҥкир курдук үрүҥ туман кэлэн бүрүйэн кэбиспит курдуга, онтон сыыйа-баайа бэйэтин эмиэ саба бүрүйэн үллүктүүргэ дылыта.
Төһө өр оннук айаннаабытта ра биллибэккэ сыттаҕына, Дьокуускай куорат аэропордугар кэлбит бадахтаахтара. Ким эрэ онно түһэр-тахсар курдуга даҕаны, кинилэри түһэртээбэккэ эмиэ салгыы айаннаабыттара. Эмиэ дьүүлэ-дьаабыта биллибэт уһун айан кэнниттэн ханна эрэ кэлбит курдуктара. Кыыс хантан эрэ ыраахтан саҥарсалларын иһиттэҕинэ: «Маҥан аэропордугар кэллибит. Түһүҥ!» — диэн суоппардара саҥарарга дылыта. Күтүөт онуоха дьигиһийэн ойон туран, үлүйэн харахтара эрэ нэһииччэ хамсыы сытар кыыһы көрөөт, куттанан, турарыгар даҕаны көмөлөспөккө, малларын ылан сиргэ быраҕаттаат, бэйэтэ сулбу ыстанан түһэн баран хаалла. Тоня үдүк-бадык айаннаан, этэ-сиинэ тугу да билбэт буолуор диэри тоҥмут киһи, иһигэр: «Хата, көмөлөспөтөҕө үчүгэй, тоҥмут илиилэрбин тоһутуо эбит…» дии санаахтыыр. Нэһииччэ, өр да өр тыллан эрэр сибэккилии, төттөрү-таары хачайданан, хамсанан тоҥмут тоҥолохторугар түөрт атах буолан тирэнэн, көнтөрүктүк хамсанан туран кэлээхтээтэ. Сонун сиэҕин харыта кылгас буолан, тордуохтуу тоҥмут икки илиилэрэ муус-маҥан буолан килэйэн көстөллөрө, ону көрөн кыыс саныыр: «Оо, илиилэрбин ханна да таарыйбатах эрэ киһи… Тостон түһэн хаалыыһыктар…» Түгэххэ түспүт икки үтүлүктэригэр тиийэн, кузов эркинигэр ойоҕоһунан сыҕанан, оргууй суулла былаастаан тобуктуу түһэн баран, нэһииччэ төҥкөйөн туран, оргууйдук сэрэнэн тордуох курдук илиилэринэн туора-маары хомуостуу хаһыйталаан, бэйэтигэр хардары-таары сыһыартыы тардыталаан, өрө таһаарталаан хоннохторугар кыбынаахтаата уонна массыынатыттан түһээри бэлэмнэммитэ буолан, онтукайдарын биир-биир сэгэс гынан, хардары-таары сиргэ түһэртээтэ. Массыынаттан түһэригэр сэрэниин-сэрэнэн тоҥолохторунан тирэнэн, кузовы атыллаан баран, уйуттубакка, тордуох илиилэрин өрө көтөхпүтүнэн аспаалга бэргэһэтэ эһиллиэр диэри тиэрэ таһылла түстэ. Дөйүөрэн төһө өр сыппытын өйдөөбөт да буоллар, оронон туран кэллэ. Уонна эмиэ сор бөҕөнөн тэйиччи эһиллэн хаалбыт бэргэһэтин икки тоҥмут илиилэринэн бигии кыбытан ылан төбөтүгэр уурунаахтаата. Онтон эмиэ үөһэттэн түһэрбит үтүлүктэрин нэһииччэ тарыйталаан ылаттаан баран, орҕостон туран, атахтарын бэрэбинэлии соскойдоон, кыра-кыратык хардыылаан, аэропорт дьиэтигэр барда.
Аэропорт улахан бэйэлээх ыарахан аанын аттыгар тиийэн: «Иһирдьэ киирэ охсубут киһи… Ааммын хайдах аһарым буолла?.. Бэйэм астахпына илиим тостууһук… Оо дьэ, хайдах гынан киирэбин?..» диэн саныы тураахтаатаҕына, хата, ол кэмҥэ ыраахтан көрөн, орто саастаах нуучча эр киһитэ түргэн үлүгэрдик сүүрэн кэлэн, хаайтаран турбут аанын иннигэр тэлэччи аһа баттаата. Өссө иһирдьээҥҥи икки ааннары эмиэ иннигэр сүүрэ сылдьан, субуруччу тэлэччи аһыталаан киллэрэ-киллэрэ, тоҥон муус-маҥан буолбут сирэйин уонна үлүппүт илиилэрин көрөн, айманан барда. Кыыс бүүс-бүтүннүү үлүйбүтүн көрөн, ону-маны ыйыталаһан көрөр даҕаны, киһитэ ис-иһиттэн саҥата тахсыбат буолан, туох да диэн хардараахтаабат. Нуучча киһитэ ыксаан тугу гыныан билиминэ, кыыһы холоруктаан тула көтө сырыттаҕына, радио рупорыгар Москваҕа көтөр сөмөлүөккэ олорууну биллэрэннэр, онно сүүрдэ.
Саалаҕа аҕыйах киһи ордон хаалбыта киирбит кыыһы өйдөөн да көрбөттөр быһыылааҕа. Эбиитин туманнырбыт хараҕар дьоно даҕаны көстүбэттэр. Тоня аан айаҕар, тымныы үргүйэр сиригэр, туран, ханна эрэ ыраах төбөтүгэр: «Сылаас өттүгэр эмискэ киирдэхпинэ, илиим ирэн ууллан хаалыыһык…» диэн сэрэхэчийээхтээн, киирбит аанын аттыгар балай эмэ хамсаабакка биир сиргэ турда. Ол туран, хараҕынан саала хайа өттүгэр салгыы баран иттэр сирин оргууй аҕай көрдөөтө. … Кыыс кыайан көммөт гына сарайбыт тарбахтардаах тордуох курдук тоҥмут илиилэрин көтөхпүтүнэн, нэһииччэ хамсыыр атахтарын сыҕарыҥнатан, уҥа диэки, көхсүнэн оргууй аҕай аҕыйах хаамыыны оҥордо. …
… Көхсүнэн хаампыта буолан, кэмниэ-кэнэҕэс батареятыгар кэлэн, чороччу тэбэ сылдьар тордуох курдук үлүйбүт илиилэрин: «Эмискэ ирэн ууллан хаалыахтара» диэн итиигэ чугаһаппакка, оргууйдук көхсүнэн сыһынна. Онуоха этэ-сиинэ хам тоҥмут буолан, батарея сылааһын тута билбэтэҕэ даҕаны. Санаатыгар тоҥмут тарбахтарын батарея сылааһыттан өссө эбии тэйитэн, харытын нэһииччэ эргитэн, иннигэр үөһэ диэки саратта. Оннук балачча тура түспүтүн кэннэ, батарея сылааһа этигэр кыра-кыралаан биллэн барбытыгар кыыс бэйэтэ салайан, сылааһы этигэр-сиинигэр оргууйду тарҕата ыытта. Дьэ ол турдаҕына, Тоня көхсүттэн силлиэрэн, тыбыс-тымныы, дохсун тыал холоруктуу ытыллан, үөһэ диэки тахсан барда. … Ол курдук хонноҕор кыбыммыт үтүлүктэрин да кыайан арааран ылбакка турар кыыска оҕотун көтөҕө сылдьар үллэ кыыһырбыт эдьиийэ хантан эрэ тиийэн кэлэн: «Баччааҥҥа диэри ханна сылдьаҕыный, оҕо көрсүбэккэҕин?!» — диэтэ.
Кыыс саҥа таһааран, кэһиэҕирбит куолаһынан нэһииччэ сибигинэйэн: «Ыччу-у, н-наһаа тоҥнуум…» — диэбитигэр, эдьиийэ кинини дьэ дьиибэргээбиттии өйдөөн көрдө уонна туох да буолбатаҕыныы туттан, эргийэ түһээт, эмиэ баран хаалла.
Тоня этэ-сиинэ тымныы сылаас сүүрээннэр икки ардыларынан сылыйа быһыытыйан барда. Кыыс туох баар өйүн-санаатын түмэн, бэйэтин ураты эйгэтин арынан, ис туругун, күүһүн мунньунан туран, этин сааһынан бара турар сылааһы сыыйа өрө таһааран, харыларынан сүүрдэн тарбахтарыгар ыытта. Ол туран илиилэрин көрбүтэ, арыый мөлтөхтүк да буоллар, кубархай кыһыл өҥнөнөн бардылар, онуоха тарбахтара тиллэн, кыра-кыралаан хамсыы быһыытыйдылар. Дьэ онтон ол тарбахчааннара ириилэригэр киһи тулуйбат ыарыыта саҕаланна. Үргүлдьү кыыс этэ-сиинэ эмиэ бүтүннүү ыалдьыбытынан барда. Оттон тарбахтарын төбөтүгэр тыһыынча уот иннэни батары аспыттарыныы, абытай ыарыы буолла. Эбиитин атаҕын тарбахтара эмиэ күүскэ баҕайытык ыарытыйан бардылар. (…) Ыарыытын аһарына сатаан, нэһииччэ хамсаан эрэр илиилэринэн хардары-таары тарбахтарыттан саҕалаан, харытын диэки оргууй имэриннэ. Атахтарын тарбаҕын кыараҕас сукуна этэрбэһин иһигэр эмиэ хамсаппыта буолла. (…) Ити үлүгэр алдьархайдаах өлөр, тиллэр түгэнтэн Үрүҥ Аар Тойонтон ыйаахтаах кыыс Тоня киниэхэ бэриллибит айылгытынан сөптөөхтүк өрүһүнэн улахан иэдээннээх үлүйүүттэн этэҥҥэ быыһаннаҕа.
Тоня лаппа ирбитин кэннэ, эдьиийэ тиийэн кэлэн, кыыһы ийэлээх оҕо анал хосторугар оҕотун көрдөрөөрү, батыһыннаран илдьэ барда. Ол хоско көһүтэн олордохторуна, сотору кэминэн көтөллөрүн биллэрбиттэригэр, сөмөлүөттэригэр киирэн олордулар. Сөмөлүөттэрэ обургу соҕус эрээри, барар дьон үгүс буолан, аналлаах миэстэлэр барыта туолбуттар.
(…) Дьон барыта көтөн кэлбит сөмөлүөттэриттэн ыһыллан тахсан, олохтоох аэропортарыгар сатыы тиийдилэр. Аэропорка киирбиттэрэ, көтөн кэлбит дьону көрсөн, киһи бөҕөтө тоҕуоруһа анньыһан тураллара. Көрсүбүт үөрүүлэригэр киһи барыта тэбис-тэҥинэн саҥарсалларыттан уонна илдьэ кэлбит таһаҕастарын ылсалларыттан-бэрсэллэриттэн быстах кэмҥэ саала иһэ бүтүннүү оргуйан күүгүнүү түстэ. Олор быыстарыттан күтүөт дьиэлэригэр барсар массыыналаах дьону кэпсэтиһэн була оҕуста уонна кинилэргэ кэлэн:
«Бардыбыт», — диэбитигэр бары массыынаҕа олорсоору, таһаҕастарын туппутунан ыксаабыттыы субуруһан, дьону кытта үмүөрүһэ анньыһан таһырдьа таҕыстылар. Күтүөт киһи сыыдам соҕустук туттан, кэргэнин Маринаны оҕотун кытта массыына иһигэр олордуталаата, онтон илдьэ кэлбит таһаҕастарын ылан тиэйтэлээтэ. Тоня тута сылдьар бүтэһик таһаҕаһын илиититтэн эһэ охсон ылаат, туппутунан бэйэтэ массыынаҕа киирэн олорунан кэбистэ уонна аан быыһынан: «Массыынаҕа миэстэ суох, баппаккын! (…) Суолу батыһан, сатыы ханна да туораабакка, көнөтүк баран ис, булан тиийиэҕиҥ! (…) Онно тиийдэххинэ хара дьиэ турар буолуо, онно киирээр. Мунуоҥ суоҕа!» — диэн баран, кабинатын аанын «лап» гына сабан кэбистэ, ону тэҥинэн бараары собуоттанан кэтэһэн турар массыына «ходьох» гына хоҥноот, суол төрдүгэр киирэн айаннаан сырылата турда.
(…) Кыыс син балай эмэ ыраах эрийэ-буруйа хааман бара түспүтүн кэннэ: «Өссө да элбэҕи көрдөрүөм этэ», — диэбиттии, айаннаан иһэр суола икки аҥы хайысхаҕа араҕыста. Тоня тохтуу түһэн, хайа диэки барарын ис туругунан быһаарынан: «Манан барар эбиппин», — диэн сөптөөх хайысханы ыйынан, хаампытын курдук иннин хоту баран истэ.
(…) Тоня билбэт сиригэр сир-халлаан икки ардыгар собус-соҕотоҕун туран хаалаахтаата. (…) Тоня үтүлүктэрин кэтэ таарыйа, тула өттүн эргим-ургум көрүннэ даҕаны, ыт да охсор киһи суоҕа. Чороҥ соҕотох кини эрэ хаалбыт. (…) Ол курдук турдаҕына, арай, тулалыыр айылҕа наҕыл тыалынан: «Эн кимҥиний?» — диирдии сипсийдэ…
Кыыс санаатын көтөҕөн, бөҕөргөтөн: «Чугас буоллаҕына, хайдах эмэ булан тиийэр инибин», — диэн кытаанах санаатын ылынан, бөҕө турукка киллэриннэ. Ураты эйгэтинэн бэйэтигэр хайыҥ охсуммут киһи быһыытынан иннин диэки эрэллээх соҕустук хардыылаата. Онуоха атаҕын анныгар хаар тыаһа «кыысс…» диэн хаачырҕаан, тэптэрэн биэрэргэ дылы гынар. (…) Киһи хараҕа саатар муус-маҥан эргиччи тулалыы нэлэһийэн, сымнаҕастык үллэ сытар туналыйбыт үрүҥ халыҥ хаары кыыс ийэтэ ытыйбыт ахтылҕаннаах олус минньигэс күөрчэҕэр майгыннатар. Онуоха кинини көхсүттэн сүрэҕэлдьээбиттии унаарыйа үрэр тыал хаар кыырпахтарын кынаттыы өрө бурҕатан ылаттыыр. Тоня оччоҕуна ыраахтан ымыы чыычаахха майгыннаан, кэрэ оһуордаах кынаттарын даллаҥнатан, көтөөрү гыммыттыы көстүүлэнэр. Эбиитин кэрэ көстүүнү ситэрэн, үрдүк халлаан: «Сир-дойду утуйар уута аймамматы-ын…» — диэбиттии, кырпай хаардарын чуумпутук биэбэйдии түһэрэн, куруһубалыы ыһара.
(…) Кыыһы хараҥа түүн обургу ыбылы кууһан эрэрин дьиибэргээбиттии көрөн, төгүрүк ый былыт быыһыттан мэлэс гынан тахсан кэллэ. Тулалыыр эйгэҕэ тымныы сырдыгын ыһыахтана оонньообутугар тэлгэнэ сытар хаар үрүҥ көмүстүү толбоннура оонньуур. Айан суола оһуор дьураа буолан дыргыччы көстөн кэллэ. Хараҥа түүн толбоннурар сырдыкка үтүрүллэ анньыллан, дьэҥкэрэн көҕөрүмтүйэн хаалла. Онуоха Тоня түүҥҥү кэрэ айылҕа сорҕото буолан, үрүҥ көмүстүү күлүмүрдээн тэлгэнэ сытар хаар суолунан бэйэтин сиргэ түспүт синньигэс күлүгүн кытта аргыстаһан иннин хоту баран истэ. Уһуннук хааман сирэйэ бүтүннүү кырыаран, эбиитин хараҥаран, тымныы түспүтүгэр этэ-сиинэ дьагдьайан тоҥон барда. Кыыс кэмниэ-кэнэҕэс сэлиэнньэҕэ киирэр суолга тахсан кэллэ.
(…) Төһө да ыйдаҥалаах буоллар, дьиэлэр бары биир дьүһүннэнэн хараара барыйан көстөллөрө. Уулуссаҕа, хата, кыыс дьолугар тымныы буолан, уйаларыгар хорҕойоннор, биир да ыт көстүбэт этэ. Дьон-сэргэ эмиэ сылаас дьиэлэрин булбут буоланнар, кими даҕаны аара суолга көрсүбэтэҕэ. Тоня бииртэн биир «хара дьиэҕэ» кыратык тохтоон ыла-ыла: «Бу буолбатах», — дии-дии ааһыталаан истэ. Кэмниэ-кэнэҕэс биир дьиэҕэ кэлэн: «Дьэ кэллим, бу эбит», — диэн баран киирбитэ, дьоно, кырдьык, онно олороллор эбит.
2020 с. «Саха сирэ» хаһыат архыыбыттан.