Нам улууһун улахан нэһилиэктэриттэн биирдэстэринэн Хамаҕатта буолар. Ону сэлиэнньэҕэ икки оскуола, икки дьыссаат бааллара туоһулууллар. Хас биирдии тэрилтэ Хамаҕатта сайдыытыгар туһуланар үлэлээх буолан, хамаҕатталар үөрэххэ, култуураҕа, успуорка өрүүтүн инники күөҥҥэ сылдьаллар.
Нэһилиэк сайдыытын түстүүр тэрилтэлэртэн биирдэстэринэн “Түһүлгэ” норуот айымньытын киинэ буолар. Дириэктэр Антонина Харитонова бу үлэни кыайа-хото тутар. Кини култуура киинин салайбыта 15 сыл буолла. Ол иннинэ манна уус-уран салайааччынан үлэлээбитэ. Улууска биир бастакынан Хамаҕатта нэһилиэгэр култуурунай-сырдатар тэрилтэ аһыллыбыта 75 сылыгар, “Түһүлгэ” норуот айымньытын киинэ үлэҕэ киирбитэ 40 сылыгар анаан “Кэрэҕэ талаһыы умсулҕанынан…” кинигэни таһааттарда.
— Бэйэм Нам улууһун Бартыһаан нэһилиэгэр күн сирин көрбүтүм. Оскуола кэнниттэн кулууп үлэһитэ буолар ыра санаалаах Дьокуускайдааҕы култуурунай-сырдатар училищеҕа үөрэнэ киирбитим. Үөрэхпин бүтэрэн кэлэн 1988 сылтан Хамаҕатта кулуубугар, харыс да сири халбарыйбакка, күн бүгүҥҥэ диэри үлэлии сылдьабын. “Идэтин сөпкө талбыт киһи, биир да күн үлэлээбэт»,- диэн Конфуций эппитин хаһан эрэ түбэһэ түһэн аахпыттаахпын. Кырдьык да оннук эбит, эн үлэҕиттэн дуоһуйууну ылар буоллаххына, оҥорорун барыта чэпчэки буолар, үлэҥ ыарахан өрүтүн аахайбакка, үчүгэй эрэ өттүн көрөҕүн. Тэрийэр үлэҥ түмүгүн көрөртөн ордук үчүгэй суох. “Түһүлгэ” норуот айымньытын киинэ аҕыс үлэһиттээх. Алта исписэлиис, икки техүлэһит, — диэн саҕалаата кэпсээнин Антонина Алексеевна.
Быыбары тэрийии – айар үлэ курдук
Уопуттаах дириэктэр үлэтэ кулуубунан-култууранан эрэ муҥурдаммат. Кини нэһилиэгэр быыбар үлэтин тэрийэр. Ол курдук, 2010 сылтан учаастактааҕы хамыыһыйа быһаарар куоластаах чилиэнэ. 2012 сылтан күн бүгүнүгэр диэри –334 №-дээх Кириэс Кытыллааҕы быыбардыыр учаастак бэрэссэдээтэлэ. Учаастак 7 чилиэнэ бэрэссэдээтэллэрин салайыытынан быыбар чиэһинэйдик ыытылларын, дьон кыттыытын тэрийэр.
— Хайаан да дьоммун ааттаталаатахпына табыллар. Ол курдук, бэрэссэдээтэли солбуйааччынан Анна Аргунова, сэкирэтээринэн Татьяна Уодай үлэлииллэр. Олус бэриниилээхтик үлэлии сылдьаллар Лена Канаева, Нина Харитонова, Анна Стручкова, Михаил Тарбахов. От ыйынааҕы куоластааһыҥҥа Харысхан Попов үлэлээбитэ. Быыбар үлэтин тэрийии уопутуттан кэпсээтэххэ, учаастак чилиэннэрэ бэйэ-бэйэбитигэр ытыктабыллаахтык сыһыаннаһарбыт, эппиэтинэстээх буолуубут үлэбитигэр олус көмөлөһөр. Ол түмүгэр быыбары чиэһинэйдик, бары ирдэбили тутуһан ыытабыт. Хас биирдии олохтооххо болҕомтолоохтук сыһыаннаһарга кыһанабыт. Ону таһынан олохтоох дьаһалта быыбарга үлэ усулуобуйатын сөптөөхтүк тэрийиитэ быыбары ыытыыга олус улахан оруоллаах, — диэтэ салгыы.
Антонина Алексеевна култуура уонна быыбар үлэтин тэрийиини хайдах дьүөрэлиир эбитий? Кини, бастатан туран, үлэни сөпкө аттаран тэрийиини уонна кэлэктиибин өйөбүлүн ааттаата.
Үлэһиттэрин киһи быһыытынан хаачыстыбалара, оттон салайааччы үлэһиттэригэр итэҕэйиитэ эмиэ суолталаах. Ханнык баҕарар үлэҕэ биир санаалаах дьонноох буоллаххына, үлэҥ таһаарыылаах буоларын кини маннык холобурунан бигэргэттэ. Ол курдук, быыбар хамыыһыйатын сэкирэтээринэн сынньалаҥ киинин худуоһунньук-киэргэтээччитэ Уодай Татьяна Руслановна үлэлиир. Култуура үлэһиттэрэ быыбар тэрээһинигэр эмиэ айымньылаахтык сыһыаннаһаллар.
— Улуус быыбардыыр хамыыһыйаларын ортолоругар биир бастакынан бары биир көрүҥнээх форманы тиктибиппит. Быыбар буолар дьиэтин ис киирбэх гына киэргэтэ, оҥоро сатыыбыт. Нэһилиэк олохтоохторугар хайаан да быыбардыыр бырааптарын туһанан бэйэлэрин куоластарын биэрэллэрин туһугар биир ый инниттэн эрийэн билсэн, хаһан, ханна быыбар буоларын биллэрэбит-иһитиннэрэбит. Куоластыы кэлбит дьону кэтэспиппитин биллэрэн, киирэр аантан эҕэрдэлээн, үөрэ — көтө көрсөбүт.
Бырааһынньыктааҕы эйгэни тэрийэн сарсыардаттан ырыаны-тойугу тардан, микрофонунан быыбар хаамыытын кэпсиибит. Дьон-сэргэ эн үлэҕэр ис-искиттэн кыһалларгын, үлэҥ хаачыстыбалаах буоларын биллэҕинэ эйиэхэ көмөлөһөр дии саныыбын. Манна барытыгар олохтоох дьаһалта өйүүрэ улахан суолталаах, — диэн салгыы учаастактааҕы хамыыһыйа бэрэссэдээтэлин быһыытынан бэйэтин кэтээн көрүүлэрин кытта үллэһиннэ.
Нур-Султаҥҥа — тустууга
Тыа сирин көхтөөх дьахтара иллэҥ кэмин эмиэ туһалаахтык атаарар. Дьиэтэ саамай уоскулаҥы ылар, дуоһуйар сирэ буолар. Дьүөгэлэрин кытта айылҕаҕа тахсан сынньанарын, сир астыырын ордорор. Саха классик суруйааччыларын, Алампа, Сэмэн Данилов, саха поэт дьахталларын хоһооннорун ааҕар, бииргэ төрөөбүт эдьиийин Анна Парникова-Сабарай Илгэ хоһооннорун дьоҥҥо — сэргэҕэ пропагандалыыр, билиһиннэрэр.
Волейбол күрэҕин, хапсаҕайы, тустууну, “Манчаары оонньууларын”, “Дыгын оонньуутун”, ат сүүрдүүтүн көтүппэккэ көрөөччү. Бэл, 2017 сыллаахха Нам улууһугар “Самый активный болельщик” диэн анал аакка тиксибитэ. Силигин ситэрэн, 2019 сыллаахха Казахстан Нур-Султан куоратыгар ыытыллыбыт тустууга Аан дойду чөмпүйэнээтигэр баран кэлбитэ.
— Үйэбитигэр, саатар, биирдэ Аан дойду чөмпүйэнээтин көрүөҕүҥ диэн санааттан, дьүөгэбиниин, Клавдия Шелковниковалыын уонна Уус Алдантан, куораттан (бары дьүөгэлиилэр) алтыа буолан тиийбиппит. Успуорт – доҕордоһуу түһүлгэтэ буоларын онно тиийэн өссө төгүл итэҕэйдибит. Улахан бырааһынньыкка мустубут дьон сиэринэн омугуттан тутулуга суох бары үөрэ-көтө эҕэрдэлэһэ сырыттыбыт. Биири бэлиэтиэхпин баҕарабын, кэпсэппит олохтоох дьоммут Саха сирин туһунан алмааһынан, көмүһүнэн эрэ билэр буолбатахтарын. Олимпиадаҕа кыттыбыт тустууктарбыт тустарынан ааттарынан билэллэрин, Индрайверы саха уола айбытын эппиттэриттэн сөхпүппүт. Дьокуускай куорат баһылыга Сардана Авксентьева үлэтин биһирииллэрин, Нурсултан Назарбаевтарын олус ытыктыылларын эппиттэрэ, — диэбитэ кэпсээнин түмүктүүрүгэр.
Антонина 1989 сыллаахха Хамаҕатта уолугар Харитонов Василий Николаевичка кэргэн тахсан икки уол оҕоломмуттар. Кэргэнэ 2010 сыллаахха суох буолбут. Улахан уола Сандал — Нам улууһун Росгвардия отделениетын сотруднига. Кыра уол Ньургун ХИФУ историческай салаатын бүтэрбитэ. Бүтэрбит сылыгар үөрэммит кыһатыгар — Хамаҕатта саха-француз лицейигэр тэрийээччи-педагогунан үлэлээбитэ. Оҕолоро — кини эрэллэрэ!
Кэлэктиип санаата
Уус-уран салайааччы Татьяна Гаврильева:
“Дириэктэр араас жанр сайдарыгар болҕомтотун уурар, үлэ хаачыстыбатыгар кыһаллар. Кулууп материальнай-тэхиньиичэскэй баазата хаҥыырыгар сыл ахсын үлэни күүһүрдэр. Хас биирдии үлэһит үөрэхтээх үлэһит буолуутугар кыһанар, иитэр. Сонун идиэйэлэри киллэрэр”.
Худуоһунньук-киэргэтээччи Татьяна Уодай:
“Кини “Ретро-данс” спортивнай бальнай үҥкүү кэлэктиибэ норуодунай кэлэктиип буолуутун ситиспитэ. Ону сэргэ фольклорнай бөлөх тэриллиитигэр, сайдыытыгар болҕомтотун уурар, исписэлиистэргэ үлэлиир усулуобуйабытын тупсарда”.
Звукооператор Харысхан Попов:
“Дириэктэрбит үлэлииргэ, көҥүллүк айарга кыаҕы биэрэр”.
Фольклор исписэлииһэ Оксана Кудрина:
“Салайааччыбыт исписэлиистэр бэйэлэрин хайысхаларынан сайдыыларын ситистэ, өр кэмҥэ туһаныллыбакка турбут хостору өрөмүөннэттэ. Улууска “Кулууп бастыҥ тэрилтэтэ” анал ааты хас да төгүл ылбыппыт.”
Бэлэмнээтэ Женни Стрюкова
Хаартысканы: А.Харитонова тиксэрдэ.