Мин оҕо эрдэхпинэ, сарсыарда ахсын ийэлээх аҕам түүллэрин ырытыһар, кэпсэтиһэр буолаллара.
Ордук аҕам түүллэрэ дириҥ ис хоһоонноох, туох эрэ суолталаах буолалларын бэлиэтии истэрим. Ол мин эрэ дьонум буолбакка, оччотооҕу тыа ыала бары даҕаны түһээн тугу көрбүттэрин кэпсэтиһэр, тойонноһор үтүө үгэстэрэ саха омук ураты айылгытын туоһулуур дии саныыбын. Түүл иккис олох кэриэтэ. Былыр-былыргыттан араас омуктарга түүлгэ улахан суолтаны биэрэллэрэ. Түүлү тойоннуур анал дьон баар буолаллара. Ол курдук, биһиги мындыр өбүгэлэрбит түүлгэ эмиэ улахан болҕомтону ууран, иччилээх түүл, былыт түүлэ, суолтата суох күннээҕи түүл диэн араараллара.
Сахалар күнү-дьылы билгэлээн, халлаан туругунан сирдэтинэн олороллоро. Эһиилги дьыл өҥ буоларын дуу, кураан дьыл үүнэрин дуу эндэппэккэ быһаараллара. Ол кинилэр айылҕаны кэтээн көрөр ураты дьоҕурдара буолара. Бит-билгэ киһи айылҕаны кытта ыкса ситимнээҕин кэрэһилиир.
Хас биирдии киһи түһүүр айылгылаах. Ким эрэ күннээҕинэн. Ким эрэ уруккуну-хойуккуну ситимнээн. Оҕо эрдэхпинэ эбээм Мария Власьевна Петрова кэпсээбитин өйдөөн хаалбыппын. Кини, түһээн баттатар киһи үрдүгэр от илии, от атах киһи үҥкүүлүүр диэн кэпсээбитин умнубаппын. Ол от илии, от атах киһи хантан кэлэн киһи түүлүгэр киирэн түлэкэдитэр дьиктитин таайа сатыырым. Онуоха, эбээм барахсан оҕо сылдьан ытык кырдьаҕастар кэпсээннэрин, сэһэннэрин-сэппэннэрин истибит буолуон эмиэ сөп.
«Бит-билгэ» түүлдьүт кинигэ ааптара, устуоруйа наукатын дуоктара, археологияҕа дьоһун үлэлэрдээх Розалия Иннокентьевна Бравиналыын түүлү тойоннооһун кистэлэҥин туһунан кэпсэтиибитин билиһиннэрэбин.
— Сахалар түүлү иччилээх уонна күннээҕи диэҥҥэ араараллар эбит, иччилээх буоларын хайдах быһаарыахха сөбүй?
— Дьон миигин түүлдьүт курдук саныыллар. Мин түүлүнэн анаан дьарыктаммаппын, арай дуоктарскай диссертациябар киһи дьылҕатын туһунан суруйуубар түүл тиэмэтин таарыйан ааспытым. Ону “Бичик” кинигэ кыһата көрдөһөн, кинигэ оҥорон таһаарбыттара. Билигин үлэлиир эйгэм археология буолар. Ол эрээри, бу ыйытыыларгар санаабын үллэстиэхпин сөп.
Учуонайдар суоттаабыттарынан, киһи олоҕун үс гыммыт биирин утуйар. Дьэ ол аата, ортотунан ыллахха, 70 сыл олорбут киһи 25 сылын утуйар. Дьэ ол иһин, түүл – иккис олох дииллэр эбит. Түүл кистэлэҥин туһунан физиолог идэлээх А.М.Вейнер суруйан турар. Онно олоҕуран эттэххэ, киһи күннээҕи олохтон ылбыт билиитэ-көрүүтэ түүлгэ дьайыан сөп эбит. Түүлү үөрэтии дириҥ устуоруйалаах. Таба тойоннооһун — онейромантия туһунан былыргы кэм улуу өйдөөх бөлүһүөктэрэ, араатардара ырытан, суруйан тураллар. Түүл өлүүгэ тэҥнээх. Түүллээх-биттээх дьон өлбүт дьон дойдутугар тахса сылдьаллар. Онон түүллээх киһи түүлүн дьоҥҥо тиэрдэн, ойуун тэҥэ, атын эйгэ тылбаасчыта буолар эбит. Иччилээх түүлү айылҕаттан айдарыылаахтар түһүүллэр. Ол курдук, ойуун-удаҕан түүлэ дириҥ ис хоһоонноох, ис номохтоох буолар эбит. Онуоха анал түүлү тойоннуур эрэ дьоҥҥо кэпсииллэрэ үһү. Иччилээх түүл диэн этитэр түүлү ааттыахха сөп. Оттон күннээҕи түүл умнуллан хаалар, улахан суолтата суох.
— Таҥха туһунан тугу этэрдээххиний? Таҥхалаан дьылҕаны эрдэ билгэлэнэр хайдаҕый?
— Таҥха оонньуулара нуучча сүллүүкүттэриттэн тахсыбыт буолуон сөп. А.Е.Кулаковскай таҥханы сахалары сэргэхситэр оонньуулар диэн суруйан турардаах. Бу оонньуулар инникини төлкөлөнүүгэ, билгэлэниигэ, киһи бэйэтин дьылҕатын билэ сатыырыгар туһуланаллар. Таҥханы сэргиир омнуота суох, оонньуу быһыытынан ылыныахха сөп.
— Куһаҕан түүлтэн хайдах харыстаналларый, куоталларый?
— Киһи түүлүн мээнэ ыһа-тоҕо кэпсиирэ сатамньыта суох. Ким эмит сыыһа тойонноон, түүл атын хайысхаланыан эмиэ сөп. Өбүгэлэрбит куһаҕаны түһээтэхтэринэ, ааны тэлэйэ аһан баран, киирбиккэ-тахсыбыкка биэр, дииллэрэ эбэтэр муннукка туох эмэ уһуктааҕынан буор муостаны дьөлө баттаан баран, маны сир дойдубутугар диэн ботугурууллара үһү. Куһаҕан түүлү түһээтэххэ, ону санаа аалыыта оҥосто сылдьыбакка, чэпчэкитик ылыныы эмиэ суолталаах. Наһаа элбэҕи түһээн баттатар, түлээгирэр дьон сыттыктарын анныгар кыыннаах быһаҕы уктан утуйаллар. Манан ситимнээн эттэххэ, түүлү тойоннооһун болҕомтону уонна айымньылаах сыһыаны эрэйэр.
— Уу, өрүс, күөл сахаҕа тоҕо өлүүнү кытта ситимнээҕий?
— Ханнык баҕарар омук култууратыгар барытыгар уу ыарыыны-дьаҥы, өлүүнү кытта ситимнээх. Киһи өллөҕүнэ сууйаллар. Буом – туорааһын дэнэр. Баҕар, ону кытта ситимнээх буолан түүлгэ уу өлүүнү кытта ситимнэһэрэ буолаарай?
ТҮҮЛҮ ИККИС ОЛОХ ДИЭХХЭ СӨП ДУО?
Любовь Сорова, Дьокуускай:
— Мин үксүн күннээҕинэн түһүүбүн. Биирдэ эмэ куһаҕаны түһээтэхпинэ, дьоммор кэпсиибин. Түүлү иккис олох диир сыыһа. Мин саныахпар, утуйуох иннинэ тугу санаабытыҥ түүлгэр киирэр быһыылаах. Холобур күннээҕи ситиһииҥ, табыллыыҥ барыта түүлгэ холбоһон хаалыан сөп.
Валерия Потапова, Таатта улууһа Туора Күөл:
— Иччилээх түүл туспа, иччитэ суох түүл туспа. Күннээҕини көрбүтүҥ умнуллан хаалар. Иччилээх түүлүнэн сирэйинэн кэлэр түүллэри ааттыыбын. Сирэй түһээһин диэн этитии буолуон сөп. Онон сылыктаатахха, иккис олох эмиэ баар буолуон сөп. Түүлгэ түһээн ат миинэн күөх хонуу устун айаннааһын, сыыры дабайыы, көтүү үчүгэйгэ дии саныыбын. Ол эрээри көтүү эдэр дьоҥҥо ордук табыллыыны түстүүрэ буолуо. Сааһырбыт киһиэхэ көтүү олохтон барара чугаһаабытын эмиэ кэрэһилиэн сөп. Мин бу ааспыт сыл олунньутугар этэ дуу, хайа үрдүгэр туран аан дойду ууга устубутун түһээн көрбүтүм. Уу диэн түүлгэ куруук дьаҥы-дьаһаҕы кытта ситимнээх эбит. Бу коронавирус дьаҥа өрө турарын сирэй түһээбит буоллаҕым…Түүлүнэн сылыктаан көрбүөччүлэр тус олохтон уратыны көрөллөрүн иккис олох диэххэ сөбө буолуо. Оттон күн аайы эмиэ түһүөххэ сөп. Аһары сылайан да, санааҕа да ыллардахха, түһүөххэ сөп эбит.
Анна Киренская, Мэҥэ Хаҥалас улууһа, Хара нэһилиэгэ:
— Иччилээх түүллэри дөрүн-дөрүн түһүүбүн. Уот харахха түһээн кэбиспит түгэннэрдээхпин. Аймахтарым оҕолоноору гыммыттарын эҥин билэн турардаахпын. Биирдэ икки үрүҥ көмүс киэргэлтэн биирин ылан балтыбар бэлэхтээбиппин түһээбитим. Онтум балтым оҕо күүтэр эбит этэ. Түүл диэн иккис олох дии саныыбын. Түүлүнэн этитии баар быһыылаах. Аҕам өлбүтүн кэннэ, тоҕус хонук иһигэр арай түүлбэр киирэн кумааһынньыгын көрдүүр. Дьиҥэ, саҥа бэлэхтээбит кумааһынньыкпытын биэрэн ыыппыппыт. Аҕам тыыннааҕар ол саҥа кумааһынньыгын аһары улахан диэн сирэр этэ. Арааһа куруук илдьэ сылдьар эргэ тирии кумааһынньыгын көрдүүр дии санаан, эбээбит сүбэтинэн харчы уган баран уҥуоҕар илдьэн хаалларбыппыт. Онтон ыла түүлбэр киирбэтэҕэ.
Петр Семенов, Дьокуускай:
— Мин бу сааһыран баран түһүүр буоллум. Эдэр эрдэхпинэ суолтата суох түүллэри көрөрүм эбитэ дуу, биири да өйдөөн хаалбытым суох. Ол эрээри түүл иккис олох дуо диэн ыйытыыга маннык хоруйдуом этэ, иккис олох курдук көрүөххэ сөп. Кэргэним олохтон барбытын кэннэ түһээбит түүллэрим иччилээх курдуктар. Тыыннааҕар эппэккэ хаалбытын тиэрдэн турардаах. Онтон ыла атын эйгэ баарыгар итэҕэйэбин.
Ульяна Захарова
Хаартыска: dw.com ылылынна