Сэбиэскэй кэм эбитэ буоллар, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин сүүс сыллаах үбүлүөйэ дойду үрдүнэн киэҥник бэлиэтэниэ, сыл устата былааннаммыт дьаһаллар бары ол чэрчитинэн ыытыллыа этилэр. Бүгүн биһиэхэ хомуньуус Артур Алексеев саха норуотугар Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин суолтатын туһунан санаатын үллэстэр.
Ыраахтан үчүгэйдик көстөр
Нуучча өһүн хоһооно этэринэн, туох барыта ыраахтан үчүгэйдик көстөр. Сэбиэскэй былаас таҥнарыллыбытын кэнниттэн отучча сыл ааста. Улуу Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолбута 100 сыла туоларынан, “Бу дьоҥҥо-сэргэҕэ, тустаах дойдуга итиэннэ Аан дойдуга туох суолталаах, сабыдыаллаах сабыытыйа этэй?” — ырытан көрүөн баҕарар. 1990-с сылларга дэмэкэрээттэрбит дэнээччилэр дойдуну ыһан, баайын-дуолун үллэстэн баран, “ырыынак экономикатыгар киирдэхпитинэ сайдыахпыт, байыахпыт-тайыахпыт” диэн дьон өйүн-санаатын буккуйбуттара. Сэбиэскэй Сойууһу ыһыы, аҕа көлүөнэ олоҕун толук ууран көмүскээбит былааһын, барыта киһи уонна кини олоҕун уйгутун туһугар туһуламмыт сыаннастарын үрэйии — Россия уонна биир иллээх сойууска олорбут бырааттыы өрөспүүбүлүкэлэр эрэ иэдээннэрэ буолбакка, бүтүн Аан дойду трагедията. Оннук да буолан, билигин Россия уонна ити дойдулар олохтоохторо оччотооҕу кэми үтүөтүк саныыллар. Бэл, арҕаа дойдуларга, “ССРС” диэн араас хайысхалаах уопсастыбаннай тэрээһиннэр, малыгар-салыгар тиийэ оччотоҕу кэми санатар рестораннар бааллар.
Өктөөп дойду олоҕун тосту уларыппыта
1917 с. сэтинньи 7 күнүгэр буолбут өрөбөлүүссүйэ ыраахтааҕылаах Россия олоҕун оҥкулун тосту уларыппыта. Ылан көрүөҕүҥ Саха сирин. Эрэһиэҥкэтэ суох түрмэ, сыылка дойдута уонна тиийиммэт-түгэммэт, хараҥа олох тэбиититтэн сэллик, харах одуурунун, араҥ о.д.а. курдук норуоту эһэр кутталлаах ыарыылар тарҕаммыт сирдэрэ этэ. Өрөбөлүүссүйэ сири бааһынайдарга, собуоттары уонна фабрикалары оробуочайдарга биэрбитэ, омук барыта тэҥ бырааптаммыта, бэйэтин бэйэтэ салайынар буолбута, дьон сыһыана кэлэктиипкэ уонна табаарыстыы көмөҕө олоҕурбута. Саха чулуу уолаттара, өрөспүүбүлүкэҕэ хомуньуус баартыйатын төрүттээбит Максим Аммосов, Платон Ойуунускай, Степан Аржаков, Степан Васильев салалталарынан Саха сирэ сайдар төрүккэ киирбитэ, автономия олохтоммута.
1925 сыллаахха, гражданскай сэрии кэнниттэн Сэбиэт былааһа төһө да тирэҕин үчүгэйдик булуна, үбэ-харчыта дэлэйэ илигин үрдүнэн, Россия Наукатын Академиятын экспедицията кэлэн, Саха сирин ис кыаҕын чинчийэн, норуот хаһаайыстыбатын сайдар хайысхаларын, туох промышленность үөскүөн сөбүн о.д.а үөрэтэн, өрөспүүбүлүкэ сайдар тосхолун оҥорбута. Сэбиэскэй былаас биир сүрүн үлэтин түмүгэ – маассабай үөрэхтээһин буолар. Букатын аҕыйах сыл иһигэр ликбиэстэн саҕалаан, булгуччулаах алын сүһүөх үөрэхтээһин киллэриллибитэ. Баартыйа ыҥырыытынан, киин уобаластартан анал үөрэхтээх исписэлиистэр (учууталлар, быраастар, инженердэр, энергетиктэр…) кэлэн, хамсааһыны таһаарбыттара. Тыа хаһаайыстыбатын сэргэ тутуу, энергетика, сиртэн хостонор баай промышленноһа сайдыбыта, Алдан көмүһэ, Бүлүү гааһа, Дьааҥы, Индигир, Дьугдуур баайдаах сирдэрэ туһаҕа таһаарыллыбыттара, анал орто уонна үрдүк үөрэх кыһалара, научнай-чинчийэр институттар баар буолбуттара… Онон, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ Саха сиригэр киэҥ аартыгы арыйбыта. “Улугуруу” диэн ааттанар сылларга Саха сирэ көрдөрүүтүн сыллата тупсарар, бигэтик сайдар өрөспүүбүлүкэ этэ.
Доруобуйа харыстабыла
ЮНЕСКО 1960-с сылларга Сэбиэскэй Сойуус үөрэхтээһиҥҥэ, доруобуйа харыстабылыгар ыытар үлэтэ-хамнаһа Аан дойду үрдүнэн үтүө холобур буоларын бэлиэтээбитэ! Оттон билигин хайдаҕый? Дойду салалтата доруобуйа харыстабылын, эмтиир-сэрэтэр үлэни тэрийиигэ нэһилиэнньэттэн хос үбүлээһин баар буолуохтаах диэтэ. Дьэ оннукка тиийдибит! Биэнсийэҕэ тахсар сааһы үрдэтэргэ туруорсаллар. Дэлэҕэ “доруобуйа харыстабылын министиэристибэтэ кырдьаҕастар уулуссаны светофор кыһыл уотугар туоруулларын көҥүллээтэ” диэн анекдот тарҕаныа дуо?
Гаас-химия собуотун туһунан
Билигин өрөспүүбүлкэҕэ гаас-химия собуотун тутар-туппат туһунан мөккүөр бөҕө мөҥүрээтэ. Бастаан Максим Аммосовтаах, онтон Семен Борисов, кэлин Гаврил Чиряев өрөспүүбүлүкэ сырьены хааччыйааччы эрэ буолбакка, оҥорон-таҥастаан таһаарар производстволаах буолуохтааҕын мэлдьи этэллэрэ. Холобур, алмааһы хостууру таһынан кинини кырыылаан-чочуйан, бриллиант оҥорон атыылыыр быдан барыһы биэрэр. Ити өттүнэн ыллахха, гаас-химия собуота өрөспүүбүлүкэҕэ эбии дохуоту биэрэр кыахтаах. Ол эрээри бу собуоту тутууга кимнээх тууһугуран туран ылыстылар? Чааһынай хапытаал, атыннык эттэххэ, балысхан барыһы баһан ылар туһунан толкуйдуур дьоннор. Ирбэт тоҥноох хоту дойду усулуобуйатын кинилэр учуоттууллар, экология, технология өттүнэн куттал суох буолуутун мэктиэлииллэр, олохтоохторго ону хонтуруоллаталлар дуо?
Улуу Өктөөп сабыдыала уонна социальнай сиэрдээх буолуу идиэйэлэрэ дьон-сэргэ сүрэҕэр мэлдьи тыыннаахтар.
Раиса Сибирякова, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru .