Түөкүттэртэн хайдах харыстанабыт?

Дьон ортотугар «баан каартатынан түөкүннээһиҥҥэ, үксүн саастаах дьон түбэһэр” диэн санаа баар.  Бааннар, араас саайтар үтүктүспүт курдук сүбэлииллэр, такайаллар “төрөппүттэргитин харыстааҥ, өйдөтүү үлэтин ыытыҥ, араас куһаҕан дьаллыктаах дьонтон көмүскээҥ!” диэн. Оттон ис-иһигэр киирэн, хасыһан бардахха, полиция статистикатын көрдөххө, хартыына арыый атын.

edersaas.ru

КЫРДЬАҔАСТАР ЭРЭ БУОЛБАТАХ…

Ол курдук, 2020 сыл маҥнайгы кыбаарталыгар “информационнай-телекоммуникационнай технологиялар көмөлөрүнэн буруйу оҥоруу” (РФ ХК 158, 159 ыст.) ыстатыйаларыгар сөп түбэһэр түөкүннээһинтэн биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр 505 киһи хоромньулаах хаалбыта билиннэ. Олор истэригэр: дьахталлар – 267, эр дьон – 238. Саастарынан көрдөххө: 18-тан 29-гар диэри – 21%, 30-тан 49-гар диэри – 46%, 50-тан 59-гар диэри – 17%, 60-тан үөһэ – 16%. Онон, “кырдьаҕастары эрэ албынныыллар” диэн санаа сымыйа буолан тахсар, албыннаппыт дьон үгүстэрэ үлэлиир, орто саастаах дьон. Санаан да көрдөххө, кырдьаҕас дьон туора киһиэхэ итэҕэйэллэрэ арыый уустук буолуо ээ? Биллэн турар, кинилэри эмиэ араастаан булкуйуохха, өйдөрүн көтүтүөххэ сөп буолуо. Түөкүн аата түөкүн, албыннааһын – кини идэтэ, онон кими баҕарар иирдиэн, отоойкоҕо олордуон сөп.

Өссө биир тарҕаммыт дойҕох “тыа киһитин албынныыр ордук дөбөҥ” диэн. Эмиэ полиция чахчыларын ааҕан көрүөҕүҥ: ааспыт түөрт ый иһигэр ордук элбэх түөкүннээһин түбэлтэтэ Дьокуускай куоракка бэлиэтэммит — 278. Маннык буруйу оҥоруу Мииринэй (49), Нерюнгри (47), Ленскэй (25) оройуоннарыгар ордук элбэхтэ бэлиэтэммит. Атын да оройуоннарга каартанан түөкүннээһин күннэтэ тахса турар. Ол курдук, Бүлүү улууһугар 12, Мэҥэ Хаҥаласка 10, Өлүөхүмэҕэ 10, Хаҥаласка 9, Үөһээ Бүлүүгэ 8 маннык албыннааһын түбэлтэлэрэ бэлиэтэммиттэр. Баҕар, ханна эрэ дэриэбинэҕэ олорор сордооҕу түөкүннүүр судургу соҕус буолуо эрээри, Саха сиригэр түөкүттэр тыа олохтоохторун диэки болҕомтолорун уура иликтэр быһыылаах.

Ол эрэн, уоскуйар сатаммат. Хаһан баҕарар, ханна баҕарар, ким баҕарар куһаҕан санаалаах дьон угаайытыгар киирэн биэриэн сөп. Оннук иэдээн буолбатын туһугар кинилэр албын ньымаларын би­­лиэх тустаахпыт. Ол туһугар хас даҕаны олоххо буолбут түбэлтэлэри ырытан көрүөҕүҥ.

№1 Холобур

“СУОТАБАЙ ОПЕРАТОРА”

Бу быһылааҥҥа 20 саастаах Хаҥалас улууһугар олорор кыыс түбэспит. Биирдэ киниэхэ билбэт нүөмэриттэн эр киһи эрийэн, кини суотабай операторынан ааттаммыт уонна “нүөмэргэр төлөбүрдээх өҥө холбоммут, ол өҥө төлөбүрүн төннөрүөхпүтүн сөп” диэн кэпсээбит. Кыыһы итэҕэтэн, каартатын реквизиттэрин этиттэрбит, ол иһигэр каарта кэннигэр суруллар CVV коду кытта. Ол кэнниттэн, түөкүн кэлбит смс-пароллары ыйыппытыгар, кыыс дьэ сэрэйэн, кэпсэтиини тохтотон кэбиспит. Ол кэмҥэ баан каартатыттан хайыы үйэ 7 500 солкуобай харчы уһуллубут. Бу кэмҥэ түөкүттэр иккистээн эрийэн, “ити харчыгын баан бэйэтэ уһулар, итини тохтотор сыалтан смс-пароль сыыппараларын этэ оҕус!” диэн ыксатаннар, наадыйар дааннайдарын ыган ылбыттар. Ол кэнниттэн өссө эбии харчы уһуллубут. Уопсайа, ити тү­­бэлтэ түмүгүнэн эдэр кыыс 10 000 солкуобай ночооттоох хаалбыт.

Хайдах харыстаныахха сөбүй?

Ханнык даҕаны туора ки­­һиэхэ каартаҕыт сыыппараларын этиэ суохтааххыт. Суотабай оператор, баан үлэһитэ, быраабы араҥаччылыыр уорганнар үлэһиттэрэ даҕаны көрдүүр бырааптара суох! Баан үлэһиттэрэ хаһан даҕаны эһиги дааннайдаргытын көрдөөн сурук суруйбаттар, эрийбэттэр. Итинниккэ майгынныыр дьа­­йыыга түбэстэххитинэ, тутатына сэрэхэчийиэх тус­тааххыт – баан үлэһитэ эһигиттэн ааккытын-суолгутун уонна туһааннаах кэмҥэ эрдэ айыллыбыт хонтуруоллуур тылгытын эрэ ыйытыан сөп. ЭҺИГИ КААРТАҔЫТ CVV-кодун КИМ ДАҔАНЫ КӨРДҮҮР БЫРААБА СУОХ! “Баантан” эри­йэн реквизиттэргитин, CVV2 эбэтэр ПИН-кодкутун уонна да атын дааннайдаргытын ыйыта сатаатахтарына, тутатына

кэпсэтиини тохтотон баран, бэйэҕит бааҥҥытыгар эрийэн (баан нүөмэрэ каартаҕыт кэннигэр сурулла сылдьар) маннык быһылаан буолла диэн тыл­лааҥ.

№2 Холобур

“БЛОКТАММЫТ” КААРТА

С. төлөпүөнүгэр “Заявка на снятие с карты 8 500 р. принята. Инфо 8(ххх) ххх-хх-хх ” диэн ис хоһоонноох СМС-сурук кэлбит. Туох даҕаны харчыны устубатах буолан долгуйбут уонна тутатына ыйыллыбыт нүөмэргэ эрийбит. Онно эйэҕэс куоластаах дьахтар “Алҕас тахсыбыт, билигин көннөрүөхпүт” диэн эрэннэрбит. Чочумча буолан баран, ол нүөмэртэн эрийэн, сыыһаны көннөрүү уустук соҕус буолбутун биллэрбиттэр, уонна банкоматка тиийэн хас даҕаны операцияны ыытан көмөлөһөрүгэр көрдөспүттэр. Түмүгэр, С. каартатыттан 40 000 солкуобай кэриҥэ харчыны суйдаппыт.

Хайдах харыстаныахха сөбүй?

С. кытта буолбут холобуру көрдөххө, кини бэйэтэ мэҥиэҕэ киирэн биэрбит. Бастатан туран, СМС кэлбитин үрдүнэн, каартатыттан харчы сотуллубатах. СМС нөҥүө тугу баҕарар суруйуохха сөп, дьиҥнээх дьайыы каарта сыһыарыытыгар эрэ көстөр. Иккис сыыһатынан ыйыллыбыт төлөпүөҥҥэ эрийбитэ буолар. Туох баар үөскээбит ыйытыыларгытын БЭЙЭҔИТ КААРТАҔЫТ КЭННИГЭР суруллубут төлөпүөн нүөмэрин нөҥүө быһаарыахтааххыт.

№3 Холобур

САТАММАТАХ “БРОКЕР”

Ленскэй оройуону­нааҕы ИДьМ салаатыгар 65 саастаах Ленскэй куорат олохтооҕо Т. сайабылыанньа түһэрбит. Т. этэринэн, сааһыары киниэхэ билбэт киһитэ эрийбит уонна Дмитрий диэн ааттаммыт. Дмитрий киниэхэ “микрозайм эйгэтигэр ин­­вестиция” оҥорон до­­хуот киллэриниэххэ сөп диэн кэпсээбит уонна төлөпүөнүгэр сыһыарыы туруорарга сүбэлээбит. Дмитрий көмөтүнэн AnyDesk диэн ааттаах сыһыарыыны туруоран, бэйэтин дааннайдарын киллэрбит, настройкалаабыт. Бу сыһыарыы нөҥүө Т. бэйэтин үлэлиир көмпүүтэрин салайар быраабы ылбыт уонна онно баар анал аадырыһы төкүҥҥэ этэн биэрбит. Түөкүн албыннаппыт дьахтар көмпүүтэригэр администратор быраабын ылан баран, кини аатыттан онлайн оҥоһуллар иэстэри ылыталаабыт. Сотору кэминэн Т. төлөпүөнүгэр микрозайм биэрэр тэрилтэлэртэн “иэскитин сабыҥ” диэн ис хоһоонноох СМС-суруктар кэлитэлээбиттэр. Маҥнайгы иэстэри эмсэҕэлээбит Т. бэйэтэ төлөөбүт. Онтон сотору буолан баран билбэт нүөмэриттэн “AnyDesk сыһыарыы нөҥүө 300 000 солкуобайы өлөрдүҥ, ону таһаарарга 90 000 солкуобайы атын аадырыска ыытыахтааххын” диэбиттэр. Ол күн Т. бастаан 101 400 солкуобайы, онтон киэһээ 45 630 солкуобайы ыйыллыбыт счекка көһөрбүт. Ити кэнниттэн араас СМС-тарынан, төлөпүөнүнэн кэпсэтиинэн түөкүттэр киниттэн уопсайа 170 000 солкуобайы албыннаан ылбыттар.

Хайдах харыстаныахха сөбүй?

Бастатан туран, бэйэҕит үчүгэйдик быһаарсыбат ньымаҕытынан дохуот киллэри­ниэхпит диэн санааны киэр кыйдааҥ. Чэпчэкитик байар суол суоҕун кэриэтэ, баар да буоллаҕына, тоҕо билбэт киһигит эһигини байыта сатыаҕай? Иккиһинэн, төлөпүөҥҥүтүгэр ким эрэ эрийэн туспа сыһыарыыны туруортара сатыыр буоллаҕына, кэпсэтиини тохтотуҥ уонна бааҥҥа эрийэн тыллааҥ.

ТҮМҮККЭ

Баан каартатынан түөкүннээһин ньымалара күн аайы уларыйа турар. Ол эрэн, сүрүн харыстанар ньымалар урукку курдук судургулар:

— Билбэт дьоҥҥутугар эрэнимэҥ;

— Каарта эһиги кумааһынньыккыт кэриэтэ — кичэйэн харыстааҥ;

— Билбэт төлөпүөҥҥүтүттэн киирэр кэпсэтиилэргэ, СМС-тарга итэҕэйимэҥ, эппиэттээмэҥ;

— Мунаарар түгэҥҥитигэр каартаҕыт кэннигэр суруллубут төлөпүөҥҥэ эрийэн сүбэлэтиҥ;

— Пааспаргыт, СНИЛС нүөмэрин, каартаҕыт нүөмэрин, CVC/CVV кодун ыйыттылар эрэ, кэпсэтиини тохтотуҥ уонна бааҥҥа эбэтэр полицияҕа тыллааҥ.