Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүнэн “Ийэ тыл” көҥүл түмсүү уонна А.Е. Кулаковскай аатынан норуоттар доҕордоһууларын дьиэтэ өрөспүүбүлүкэтээҕи онлайн үөрүүлээх тэрээһини ыыттылар.
Тэрээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ араас муннугуттан, уопсайа, 150-ча киһи кытынна, сүүрбэччэ киһи тыл эттэ, санаатын тиэртэ. Олортон сороҕун, сүрүннэрин быһа тардан билиһиннэрэбит.
Уопсастыбанньык Егор Жирков:
— “Саха тылын күнүнэн!” диэн саҥа аллайыы Саха сиригэр бу күн эрэ буолбакка, атын да күннэргэ иһиллиэн баҕарабын. Биһиги бүгүҥҥү түһүлгэбит сүрүн долгуйуута тугуй – оҕолорбут, уһуйаан саастаах, алын кылаас кырачааннара, көрөн турдахпытына саха тылыттан матыах, тэйиэх курдуктар. Дьон долгуйуута үксээтэ. Төрөөбүт тыл туһугар туруулаһар Иван Иванович Шамаев күһүҥҥүттэн бу түмсүүнү кэҥэтэн эрэр. Икки-хас сылынан кыайдарбыт, балаһыанньаны төттөрү бэйэбитигэр ылларбыт. Ол бэйэбититтэн — төрөппүттэртэн, интэллигиэнсийэ дьонуттан, эһэлэртэн-эбэлэртэн, учууталтан, иитээччиттэн, салайааччыттан, аҕа саастаах дьонтон тутулуктаах. “Мин – сахабын!”, “Мин – сахалыы саҥарабын!” диэн киэн тутта, үөрэ этэллэрин кэҥэтэн, ситэрэн биэриэҕиҥ, ситиһиэҕиҥ диэн ыҥырабын. Ньурбалары кытта көрсүһүүгэ икки учуутал улахан долгуйуутун биллэрбитэ – федеральнай судаарыстыбаннай ыстандаарт ситэри киирдэҕинэ эһиилгиттэн төрүт култуура эрэ сотуллар буолбакка, аны туран, саха тыла орто кылаастарга 5 уруоктан икки-үс уруок хаалыа диэн оруннаах долгуйуу үөскээн эрэр. Манна биһиги хайаан даҕаны сөпсөспөппүт эрэйиллэр, саха омук интэриэһин көмүскүөх тустаахпыт. Оннооҕор 1960-с сылларга Н.И. Шарин, П.С. Скрябин Үөрэх министиэристибэтин салайар кэмнэригэр оҕолор сахалыы үөрэнэллэрин турууласпыттара, ити оннооҕор сэбиэскэй кэмҥэ. Билигин биһиги туох ньыманан ситиһиэхпитин сөбүй? Күүстээхтик турунуоҕуҥ, туруорсуоҕуҥ. Уопсастыбаннас туруорсуутун күүһүрдэн сокуоҥҥа тирэҕирэн, өрөспүүбүлүкэ сүрүннүүр интэриэһин өрө тутан кыайтарымыах тустаахпыт. Өрөспүүбүлүкэбит үбүлүүр диэн өйдөбүллээхпит. Биһиги быыбардааччылар эрэ буолбатахпыт, биһиги нолуок төлөөччүлэрбит. Онон нолуок төлөөччү быһыытынан эмиэ ирдиэх тустаахпыт. Уопсастыбаннас, күүстээх санааны ситиһиэҕиҥ, — диэн ыҥырда.
ХИФУ Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын институтун дириэктэрэ Гаврил Торотоев Холбоһуктаах нациялар тэрилтэлэрэ 2022-2032 сс. Төрүт олохтоох омуктар тылларын уон сылынан биллэрбитин санатта. Быйылгы сылы дойдубут аҕа баһылыга Арассыыйа норуоттарын култуураларын нэһилиэстибэтин сыла диэн бигэргэттэ, онон аан дойду үрдүнэн, Арассыыйа даҕаны олохтоох омуктар тылларыгар уонна култуураларыгар болҕомтото биллэ күүһүрэн эрэр диэн эттэ. Итиэннэ Татарстан салалтата тылы сайыннарыыга 2023-2030 сс. диэри бүддьүөттэриттэн 1 млрд. 39 мөл. солкуобайы көрөн олороллор диэн иһитиннэрдэ.
Тугу гынабыт диэн ыйытыыга, саха тыла туттуллар ыырын кэҥэтиэх тустаахпыт диэн ыйда. Ол курдук, саха тыла өрөспүүбүлүкэ олоҕун-дьаһаҕын бары таһымыгар, салаатыгар тилэри үлэлиир тыл буолуохтаах, мантан инньэ докумуоннары сахалыы толоруохпут, итиэннэ чинчийиилэрбитин сахалыы ыытыахпыт диэн эрэнэрин эттэ. Нууччалыы-сахалыы тылбаас сайдыахтааҕын, тута тылбаас баар буолуохтааҕын, сир-дойду аата сахалыы суруллуохтааҕын, олохтоох бородууксуйа хаата, суута эмиэ сахалыы тылбаастаах буолуохтааҕын эттэ. Аан дойдуга тарҕаммыт оҕоҕо аналлаах киинэлэр, ойуулуктар тылбаастаныахтаахтарын бэлиэтээтэ.
“Саха алпаабытын чочуйуу боппуруоһа чопчуланыахтаах. Билигин тутта сылдьар булкаас алпаабыппытыгар саха тылын айылгытыгар төрүт сөп түбэспэт 13 нуучча буукубата киирэ сылдьар. Ол оннугар, саха уһун аһаҕас дорҕоонноро, дифтоннар, мурун Й дорҕооно буукуба быһыытынан суохтар. Сурукпут тиһигин чочуйдахпытына саха тыла оскуолаҕа үөрэтиллиитэ чуолкайданыа, сурук нуормата, саҥабыт сиэрэ эмиэ оннун булуо этэ. Бу – Семен Новгородов алпаабытыттан силис тардар”, — диэн Гаврил Торотоев санаатын үллэһиннэ.
Ону таһынан, саха тыла судаарыстыбаннай тыл быһыытынан туттуллар эйгэтин кэҥэтэр, сахалыы тыллаах үөрэхтээһин хаачыстыбатын үрдэтэр, нууччалыы-сахалыы тылбааһы олох бары эйгэтигэр киллэрэр туһуттан саҥа тиэрминнэри айыахтаахпыт уонна туттууга киллэриэхтээхпит диэн эттэ. Дьаһалтаҕа тиэрмини бигэргэтэр хамыыһыйа тэриллиэхтээҕин, эбэтэр чинчийэр институттарга, ХИФУ институтугар да үлэлиир кыахтаах учуонайдар, суруналыыстар, суруйааччылар кыттыһыахтарын сөбүн ыйда, хамыыһыйа тэрийэн саҥа тиэрминнэри киэҥник туттууга таһааран иһэрбит ирдэнэр диэн бэлиэтээтэ. Биир кыаллыбакка турар боппуруоһунан куйаар ситимигэр эдэр төрөппүттэргэ, учууталларга, үөрэнээччилэргэ аналлаах көмө матырыйаалы дэлэтии буоларын эттэ.
“Чолбон” сурунаал сүрүн эрэдээктэрэ Гаврил Андросов саха норуотугар улахан бэлэхтээх олороллорун — “Чолбон онлайн” диэн ааттаах саайты арыйбыттарын билиһиннэрдэ. 1926-2020 сыллардааҕы нүөмэрдэрэ бука барыта ПДФ барыйааннара киирэн туралларын иһитиннэрдэ. Ханнык баҕарар киһи электроннай буостанан бэлиэтэнэн (регистрация) киирэн араас сылларга тахсыбыт айымньылары, ыстатыйалары, суруйуулары, ырытыылары ааҕар, билэр-көрөр кыахтааҕын эттэ.
— Мин тылбаас эйгэтигэр тохтуохпун баҕарабын. Тылбааска балачча үлэлэстим, онтон көрдөхпүнэ биһиэхэ судаарыстыба, уопсастыбаннас да өттүттэн саха, нуучча тылыттан атын тылларга быһалыы тылбаастыыр олус уустук, сороҕор кыаллыбат эндирдэрдээх. Төрөөбүт тылбытын атын омук тылыгар быһаччы тылбаастыыр ньыма, үлэ-хамнас, оннук таһымнаах идэтийбит дьоммут сэдэх эбит. Манна болҕомтону хатаан үлэни ыыттарбыт ордук суолталаах буолуо этэ. Англия, франция, ньиэмэс, испания, араб, кытай, дьоппуон тыла… Көрдөөтөххө да, тылбаастыыр кыахтаах дьон биэс тарбах иһинэн бааллар уонна үгүстэрэ иллэҥнэрэ суох, бэйэлэрэ хайысхалаахтар. Мин санаабар, идэтийбит тылбаасчыттары бэлэмнииргэ судаарыстыба да, уопсастыба даҕаны өттүттэн үлэ-хамнас барыахтаах. Инньэ гымматахпытына биһиги тылбытын глобализация дэнэр кэмҥэ аан дойдуга тиэрдэр, таһаарар кыахпыт намтыыр. Онон уус-уран тылбааһы сайыннарыаҕыҥ, — диэн санаатын эттэ.
Дьокуускай куораттааҕы национальнай гимназия дириэктэрэ Валентина Пермякова:
— Ийэ тыл ийэттэн бэриллэр. Ийэ оҕотун иһигэр бүөбэйдээн, иитиэхтээн төрөтөн, оҕотун аан маҥнай илиитигэр күндүтүк тутан ылан киниэхэ ханнык тылынан саҥарбыта, кэпсэппитэ, туох баар истиҥ-иһирэх ийэттэн бэриллэр. Ийэ, аҕа дьиэ кэргэн бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара, күннээҕи түбүктэрэ, сарсыарда уһуктаат ийэ тиийэн сахалыы оҕотун сыллаан күнүн саҕалыыра бу барыта киниэхэ ийэ тылын иҥэриитэ буолар. Ийэлиин-аҕалыын бары түмсэн оҕобут туһугар ийэ тылы иҥэриэхтээхпит.
Үгүстэр оҕолорбут Ютуб, киинэ көрөр буолан сахалыы саҥарбат буоллулар диигит. Оннук буолбатах. Биһиги оҕолорбут нууччалыы ойуулуктары, киинэлэри көрөн улааппыттара. Онтон кинилэр тоҕо эрэ нуучча буолан барбатахтара. Билигин төрөппүт бэйэтэ сүрүннүүрэ, дьаһайара ирдэнэр.
Оннооҕор биһиги сахалыы тыллаах гимназиябытыгар ордук былырыын, быйыл оскуолаҕа киирбиттэртэн аҥаардара нууччалыы саҥарар оҕолор. Ол иннинээҕилэр кэм сахалыы эйгэлээхтэрэ көстөрө. Оскуолабытыгар ийэ, аҕа, эбэ, эһэ түмсүүлэрэ бааллар. Бары түмсэн үлэлиибит. Арай, ийэ тыл туһугар туруулаһар төрөппүттэр баалларыттан үөрэбит, — диэн санаатын биллэрдэ.
Дьокуускай куораттааҕы “Кэскил” уһуйаан сэбиэдиссэйэ Сардаана Захарова:
— Куоракка эрэ буолбакка, нууччаны хаһан даҕаны харахтаан көрбөтөх тыа сирин кырачаан оҕолоро эмиэ нууччалыы саҥарар буоллулар. Ити биир дьиксинии. Идэлээх дьон туох кыалларынан үлэлиибит. Куорат үрдүнэн сахалыы уһуйааннар ассоциацияларын тэрийэн үлэлэппиппит уонча сыл буолла эрээри, ситэтэ суоҕа көстөр. Биһиги уһуйааммытыгар аҥаардара нууччалыы тылламмыт оҕолор кэлэллэр. Ити улахан уустуктары үөскэтэр – сахалыы тыллаах оҕолорбут нуучча тылыгар көһөн хаалаллар. Кэлэр көлүөнэҕэ сахабыт тыла өлбөккө-сүппэккэ тиийэрэ бэйэбититтэн тутулуктаах. Ийэ тыл дьиэ кэргэнтэн саҕаланар, — диэн эттэ.
Саха тыйаатырын сүрүн режиссера Руслан Тараховскай:
— Саха тыйаатыра кэлэр кэнэҕэс кэмнэргэ көрөөччүлээх буолуо дуо диэн боппуруос сытыытык турар. Онно сөптөөх дьаһаллары ылан, оҕоҕо аналлаах айымньыларга улахан болҕомтону ууруохха диэн сүбэлэспиппит. Ону таһынан, эдэр суруйааччылары, драматурдары, бэйиэттэри өрө таһаарыахтаахпыт диэн бырагырааманы ылыммыппыт.
Билиҥҥи кэмҥэ биһиги бэйэ-бэйэбитин кытта үлэни күүһүрдэрбит ирдэнэр. Саха тыйаатыра улуустарга баар тэрилтэлэри, Дьокуускайга баар улахан тэрилтэлэри кытта кыттыһан тылга, үгэскэ сыһыаннаах улахан бырайыактары оҥоруохтаахпыт. Уҥуор-маҥаар сылдьыбакка, кыттыһан, холбоһон бырайыактары оҥордохпутуна үлэбит өссө ордук күүстээх уонна дьоммутугар-сэргэбитигэр сабыдыала улахан буолуоҕа дии саныыбын. Саха тыйаатыра наука дьонун, университекка баар культурология салаатын, сахалыы оскуолалары кытта үлэтин күүһүрдүөхтээх, кыттыгас бырайыактары тобулуохтаах. Истиэнэлэри буолбакка, муосталары, ситимнэри оҥорон үлэлээтэхпитинэ ордук хорутуулаах, тахсыылаах буолуо. Онон улахан бырайыактарга бииргэ үлэлиэххэ диэн ыҥырабыт, — диэн санаатын тиэртэ.
Тыл билимин дуоктара Иван Алексеев – Хомус Уйбаан:
— Кэлин бэчээккэ уонна бассаапка саха тылын учуобунньугун туһунан кэпсэтии элбэхтэ ахтылынна, иһилиннэ, сурулунна. Мин саныахпар, бу уһуйаан эйгэтигэр, алын, орто, үрдүкү кылаас үөрэнээччилэригэр аналлаах учуобунньуктары билиҥҥи сайдыы тэтимигэр сөп түбэһиннэрэн оҥоһуллубуттара дии саныыбын. Ханнык баҕарар наукаҕа быраабылаларын билбэт буоллахха, холобура, физикаҕа, математикаҕа быраабыла, теорема суруллубатаҕына учуобунньук учуобунньук буолбат. Ол таһымынан биһиги учуобунньук оҥоруутугар саха тылын ис быраабылаларын тыл сокуоннарын тутуһуннаран сөптөөҕүнэн ааҕан киллэрбиппитин сөбүлээбэт дьон элбээн иһэр. Үөрэх кинигэтэ намыһах таһымнаах үөрэнээччигэ эбэтэр учууталга аналлаах буолуо суохтаах. Онон, мин санаабар, учуобунньуктарга мэтэдиическэй босуобуйалары элбэттэххэ өйдөнүмтүө буолуо, ону тэрийээччилэр баар буолалларыгар эрэнэбин, — диэн быһаарда.
Саха тылын учуутала Жанна Барашкова:
— Саха тылын учууталлара өрүү туох эрэ күчүмэҕэйдэргэ түбэһэн иһэбит. Бу күннэргэ үөрэх федеральнай судаарыстыбаннай ыстандаарта (ФГОС) саҥа ыстандаарта киирэр бырайыагын бырагыраамата тарҕанна. Манна төрөөбүт литэрэтиирэ уонна саха тылын чаастара сотуллан эрэр. Оскуолаттан арыый тэйиччи сылдьар дьоҥҥо быһааран эттэххэ, алын кылааска билигин 21 чаас саха тылын уонна ааҕыыны үөрэтэр эбит буоллахтарына, 10 чаас хаалар. Онтон 5-9 кылаастарга билигин 23 чаас баар буоллаҕына 12 чаас хаалар. Бу күннэргэ мантан атын тугу даҕаны кыайан толкуйдаабат буоллубут. Инньэ гынан, аҕыйах хонуктааҕыта мунньахтаан, муус устар саҥатыгар хайаан даҕаны саха тылын, литэрэтиирэтин, култууратын учууталларын сийиэһин тэрийиэххэ диэн быһаарыы ылынныбыт. Хайаан даҕаны ирдэнэр балаһыанньа үөскээтэ. Туох баар салалтаны хаһааҥҥытааҕар даҕаны күүскэ туруорсан үлэлиэххэ диэн ыҥырабын. Нэдиэлэҕэ биир эрэ чаас үөрэнэллэрэ табыллыбат. Төрөөбүт тыл биһиги олохпут, дьылҕабыт, кэскилбит, — диэн туруулаһарга ыҥырда.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Хартыына: amgalicey.ru