СӨ култууратын туйгуна, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына, Өлүөхүмэ улууһун биллэр хоһоонньута, мелодиһа Мария Ларионова ырыалара истээччини сырдыкка, үтүөҕэ, кэрэҕэ сирдиир аналлаахтар.
Бэдьээлэттэн төрүттээх, Чаҕылҕантан удьуордаах…
Мария Дмитриевнаны игирэтин аҥаарын Екатеринаны кытта Дьылҕа Хаан үөс сиртэн – Нам улууһуттан үллэр үөстээх Өлүөнэ Эбэ үрдүгэр турар Өлүөхүмэ улууһугар илдьибитэ. Ол курдук, айбыт аҕалара кыргыттар күн сирин көрүөхтэрин эрэ иннинэ оһолго түбэһэн, ийэлэрэ кинилэр өссө уу кыһыл эрдэхтэринэ суох буолаллар. Онон эмдэй-сэмдэй улаатан эрэр үс уолу сүбэлэһэн баран аймахтара үллэстэн иитэ ылаллар, кыргыттар кыраларын уонна иккиэлэрин иһин араартаамаары биллэр олоҥхоһут П.П.Ядрихинскай-Бэдьээлэ быһаарыытынан алҕаан баран оҕо дьиэтигэр ыыталлар. Инньэ гынан, аҕыс ыйдаахтарыгар Александра Афанасьевна, Дмитрий Николаевич Корниловтар илиилэрин сылааһыгар түһэн, кыргыттар оҕо саастара Өлүөхүмэ улууһун ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо хоһуллубут Кыыллаах Арыытыгар ааһар. Екатерина — миэдик, Мария идэтинэн үрдүк үөрэхтээх экэнэмиис эрээри, 2004 сылтан култуура эйгэтигэр үлэлиир. Билигин улуустааҕы култуура, ыччат, дьиэ кэргэн уонна успуорт управлениетын начаалынньыгын солбуйааччы.
“Маҥнай кыбыстан кистии сылдьыбытым”
Мария Ларионова айар үлэ алыптаах амтанын өссө оҕо эрдэҕинэ амсайбыт. Ити туһунан бэйэтэ бу курдук кэпсиир:
— Хоһоону оскуолаҕа үөрэнэр эрдэхпиттэн суруйабын гынан баран, бэрт уһун кэм устата кистии сылдьыбытым. Оччолорго иитиэх оҕо буоларбытын өссө билбэт этим. Дьиэ кэргэммитигэр ким даҕаны суруйуунан дьарыктаммат, айар киһи суох буолан “ыалдьыбыт” диэхтэрэ диэн куттанан, кимиэхэ даҕаны эппэккэ кистиир этим.
П.П. Ядрихинскай-Бэдьээлэ — биһиги төрөппүт эһэбитин кытта бииргэ төрөөбүт, аҕабытын кыратыттан ииппит. Оттон И.Д.Винокуров-Чаҕылҕан — ийэбит таайа. Онон айар кут төрүттэрбититтэн бэриллибитэ эбитэ дуу…
Устудьуоннуур сылларбар суруйбут “Ньургуһун” диэн ырыам ордон, билигин биир дойдулаахтарым сөбүлээн ыллыыр ырыаларыттан биирдэстэрэ. Онтон аан маҥнай 1992 сыллаахха истээччи дьүүлүгэр тахсыбыт ырыам балыспар Катяҕа анаабыт “Доҕорбор” диэн ырыа буолар. Ол кэнниттэн дьон-сэргэ билэн-көрөн, хонноҕум арыллан барбыта, — диэн кэпсээнин саҕалыыр. Манна, бу ырыаҕа дии, биирдэ истэн ааспыт киһиэхэ, кырылас кумахтаах хомотун Элиэнэ эбэккэ долгуннурар сылаас уутугар күөлэһийэ умсаахтыыр бытыгырас оҕолор харахха көстөн ааһаллара.
Иэйии ыйыппакка киирэр
Айар куттаах дьон үгүстэрэ иэйии биһигиттэн ыйыппат, ыҥыртарбакка ыалдьыттыыр диир үгэстээхтэр. Марияттан сэмээр иэйии, айар абылаҥ туһунан ыйыталаһабын. Туох эрэ кэрэни, сырдыгы бэлиэтии көрбүт, сэҥээрбит түгэммэр хатанан хаалар быһыылаах уонна иллэҥсийдэхпинэ номнуо бэлэм тыллар, муусука бэйэтэ суруллан тахсаллар диир. Анаан-минээн, сорук туруорунан хаһан даҕаны айбатын-туппатын, ол оннугар бэлэм тахсыбыты сыыйа чочуйан биэриэн сөбүн этэр. Сороҕор гитарабын илиибэр ыллахпына тута тылын кытта мелодията тахсан кэлэр диир. Сороҕор маҥнай тылын суруйабын, хастыы даҕаны ый, сыл уура сытан баран кэмэ кэллэҕинэ муусуката кутуллар диэн быһаарар.
“Быйылгы Олоҥхо ыһыаҕын ырыата Дьокуускайтан командировкаттан бөртөлүөтүнэн көтөн истэхпинэ айыллыбыта. Ол киэһэ гитараҕа таһаарбытым. Сценарист Майя Власьева көтөөрү олордохпуна: “Олоҥхо ыһыаҕар ырыа булгуччу наада, суруйан көрөҕүн дуо?” – диэн көрдөспүтүгэр, үс чаас көтүү тухары тугу гына олоруомуй, тылларын наардаан, сааһылаан кэбиспитим”, — диир.
Күн бүгүн аҕыс уонча ырыалаах. Олортон түөрт уончатын аныгы ыччат уостан түһэрбэккэ ыллыыр. Төһө даҕаны көлүөнэ солбуллубутун иһин, кини көччөх гынан көтүппүт ырыалара олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсаллар. Олортон СӨ култууратын, үөрэҕириитин туйгуна, “Учууталлар учууталлара” бэлиэ хаһаайына Раиса Лаверновалыын дуэттыыр “Оҕо саас” ырыаларын Саха сирин олохтоохторо сөбүлээн истэллэр. Биир дойдулаахтара “Кыра кыыһым”, “Уолбар”, “Кыыллааҕым” диэн ырыаларын ордук биһирииллэр.
Аны бэлэм тиэмэҕэ сакааһынан эмиэ суруйар эбит. Ол эрээри, тиэмэтэ миэхэ бэйэбэр чугас буолара ирдэнэр диэн быһаарар. Айылҕа, оҕо, төрөппүт тиэмэтин ордорорун бэлиэтиир. Соторутааҕыта булт абылаҥын туһунан ырыата суруйан биэр диэн көрдөспүттэрин, дууһатыгар сыппатын, киниттэн букатын тэйиччинэн сылдьар тиэмэ буоларын иһин кыккыраччы аккаастаабыт.
Инникигэ эрэли
Бэйиэт, мелодист лирическэй дьоруойун айар үлэтигэр хомойуу, хоргутуу, курус санаа тыына биллибэт. Баар да буоллаҕына ханан эрэ быдан ырааҕынан көстөн ааһар итиэннэ түмүгэр хайаан даҕаны ону кыйдыыр, киэр илгэр. Ол да иһин истээччини өрүү сырдыкка, кэрэҕэ, үтүөҕэ сирдиир аналлаах. Арылыйар алаастарынан, Аар Улуу Элиэнэ эбэккэнэн, сибэккилээх сыһыынан, ньургуһуннаах хонуунан, көмүс көмнөхтөөх чараҥынан көтө-дайа устар… Маны барытын хоспохтон хостоон эрэрдии эмиэ даҕаны судургу, эмиэ даҕаны истээччи дууһатын ханна эрэ саспыт кылын таарыйар тылларынан дьүөрэлиир. Бу туһунан ааптар бэйэтэ: “Санааҕа баттаппыт, хомойбут кэммэр хаһан даҕаны уруучукалаах кумааҕыбын, гитарабын илиибэр ылбаппын, суруйбаппын. Суоһа ааспытын, барыта этэҥҥэ буолбутун эрэ кэннэ ылсабын. Тоҕо диэтэххэ, тыл олус сэрэхтээх, иччилээх. Хомойо-хоргута сылдьар кэмҥэ сыыһа-халты тыллары туттан кэбиһиэххэ сөп”, — диэн санаатын үллэстэр.
Былырыын дьаҥ, хааччах саҕана айыллыбыт “Барыта үчүгэй буолуоҕа” диэн ырыата өрөспүүбүлүкэ дьонугар киэҥник биһирэннэ. Күн бүгүҥҥэ диэри ыыттаран истэллэр. Иннибит-кэннибит биллибэт, ыарыыттан куттанан кэтэнии-мананыы, сэрэхэчийии кэмигэр чахчы даҕаны инникигэ эрэли үөскэппитэ, санааны көтөхпүтэ. Эбэтэр 1990-с сылларга суруллубут “Кэлиэҕэ кэрэ кэм” ырыата сырдык чаҕылхай күн хайаан даҕаны сыдьаайа тыгыаҕын, сүрэҕи сылытыаҕын кэрэһилиир.
Биир киһи холугар
Дууһа истиҥ иэйиитин сэргэ сүрүн оруолу хамнастаах уонна уопсастыбаннай үлэтэ ылар. Ол курдук, Мария Дмитриевна 1998 сылтан “Алтан сэргэ” литэрэтиирэ холбоһугун, 2018 сылтан “Чароит” улуустааҕы түмсүүнү салайар. Сүүрбэттэн тахса олохтоох ааптар айымньытын хомуйан таһаартарбыта. “Мелодии Олекмы” улуус мелодистарын ырыаларын аудио диискэтин хомуйан оҥорбута. Бэйэтин түөрт кинигэтэ күн сирин көрдө. Өлүөхүмэ улууһун, Кыыллаах нэһилиэгин өрөгөй ырыаларын ааптара.
2004 сыллаахха “Азия оҕолоро” норуоттар икки ардыларынааҕы оонньуулары көрсө ыытыллыбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи ааптардар ырыаларын куонкуруһугар “Ил-эйэ түһүлгэтэ” ырыата бастаан, “Саха” НКИХ араадьыйатыгар оонньуулар күннүктэрин доҕуһуоллаабыта. “Сверкай алмазами, Победа!” өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээлгэ (2005 с.) уонна Арассыыйатааҕы «Гренландия-2015» ааптарыскай ырыалар бэстибээллэригэр “Бэтэрээн ырыата” кыайыылааҕынан тахсыбыта.
Олоҥхо институтун кытта 2018 сыллаахха Өлүөхүмэ улууһугар тэрийбит фольклорга кыттыгас эспэдииссийэлэрин түмүгүнэн “Фольклор олекминских якутов” диэн Саха сирин устуоруйатыгар аан бастакы кинигэ күн сирин көрдө. Өлүөхүмэҕэ тэриллибит өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо ыһыаҕын көрсө Мария Дмитриевна сүбэтинэн (куратор) олоҥхоҕо сыһыаннаах уон кинигэни бэчээккэ бэлэмнээн таһаардылар. Маныаха хара үлэтин бэлэмнииргэ, таҥарга биир дойдулааҕа Юлия Афанасьевна Корнилова төһүү күүс буолбутун чорботон бэлиэтиир.
Ону таһынан, “Өлүөхүмэ” хаһыакка суруналыыс быһыытынан үгүс ыстатыйалара бэчээттэнэллэр. Биир киһи холугар үгүс үлэни саба тута сылдьар.
Ырыаларын чөкөтөр былааннаах
Ааптар Мария Ларионова лирическэй дьоруойун олоҕун айана ити курдук. 1990-с сыллар бүтүүлэригэр ырыаларын устубута күн сирин көрбүтэ. Итиэннэ биирдиилээн сакаастарынан тута тахсарга анаан оҥоһуллубут ырыаларын уһуллуулара бааллар. Олохтоох мелодистар альбомнарын хомуурунньуга тахсарыгар кини икки ырыата киирбитэ.
Биир дойдулаахтара сыттыктарын анныгар ууруна сытан, санаатылар даҕаны ахтылҕаннарын таһаарыахтарын, Мария Ларионова ырыаларын истиэхтэрин баҕараллар. Маныаха ааптар сүүрбэччэ ырыаны чөкөтөн бэлэмнээбитин, альбом таһаарар былааннааҕын туһунан санаатын үллэстиитэ бар дьонугар үтүө сонун буолан тиийиэ диэн бигэ эрэллээхпин.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru