«Сырдык аартык» кэскилэ сырдык

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

 Уонча сыллааҕыта үгүс нэһилиэккэ сүөһүнү көрүүгэ өҥө оҥорор кэпэрэтииптэр тэриллэн, бэркэ күүрэн-хааран үлэлээбиттэрэ.

Күн-дьыл өксүөнүн, ол эбэтэр үп-харчы хамсааһынын, сыана үрдээһинин тулуйбакка, тус эппиэтинэһи ылынан салайар киһи да көстүбэккэ, күн бүгүн олортон тарбаха баттанара эрэ хаалан үлэлии сылдьар. Олортон биирдэстэрэ уонна таһаарыылаахтык үлэлээччилэрэ – Сунтаар улууһун Күндэйэ нэһилиэгин «Сырдык аартык» диэн тыа хаһаайыстыбатын потребительскэй кэпэрэтиибэ буолар.

Аартык арыллыыта

2009 сыллаахха «Үүккэ уонна үүт аска тэхиньиичэскэй регламент туһунан» федеральнай сокуон олоххо киллэриллэн, биирдиилээн бытарыйбыт хаһаайыстыбалар үүт туттаран дохуоттанар кыахтан матар кутталламмыттара. Инньэ гынан, үүтү туттарар биирдиилээн ыаллар сорох нэһилиэктэргэ бөдөҥ бааһынай хаһаайыстыбаларыгар сыстыбыттара, үгүстэр сүөһү иитэр потребительскэй кэпэрэтииптэр тула түмсүбүттэрэ.

Күндэйэ нэһилиэгэр дьаһалта баһылыга Андрей Никитин көҕүлээһининэн, ити саас бааһынай хаһаайыстыбалар уонна сүөһүлээх ыаллар «Сырдык аартык» диэн тыа хаһаайыстыбатын потребительскэй (ынах сүөһүнү көрүүгэ өҥөнү оҥорор) кэпэрэтииби тэрийбиттэрэ. Уопсай мунньаҕынан бырабылыанньа бэрэссэдээтэлинэн нэһилиэк баһылыга Андрей Никитин талыллыбыта, толорооччу дириэктэринэн үрдүк анал үөрэхтээх тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна Розалия Иванова анаммыта. Дьэ ити кэмтэн ыла «сырдык аартыктар» харыларын ньыппарынан, күүстээх үлэҕэ туруммуттара. Күн бүгүн кэпэрэтиип олоҕун бигэтик булуммут хаһаайыстыба буола үүннэ. Кэпэрэтиип үлэтин-хамнаһын туһунан Розалия Алимпиевна маннык кэпсиир:

Сайылык – өлгөм үүт төрдө

– Бастаан тэриллэн баран, нэһилиэнньэттэн сүөһү хомуйан, сайылыкка таһааран ыабыппыт. Сүөһүлэрин кэпэрэтиипкэ туттарбыт ыаллар бииринэн хотон үлэтиттэн сынньанан абыраммыттара, иккиһинэн үүттэрин харчыта кэлэ турар буолан бэркэ астыммыттара, үсүһүнэн, сопхуос эстиэҕиттэн умнуллубут «ыанньыксыт», «бостуук», «ньирэй көрөөччү» идэлэрэ сөргүтүллүбүттэрэ. Үлэтэ, туох да дохуота суох олорбут дьон үлэҕэ утаппыттыы түһүммүттэрэ. Сайылыктарбыт сопхуос саҕанааҕылар этэ, ол иһин Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин «Сайылыктааһын» бырагырааматыгар итиэннэ нэһилиэкпит көмөтүгэр тирэҕирэммит, сыллата биирдии сайылыгы тутан үлэҕэ киллэрэн испиппит. Ол түмүгэр, билигин алта сайылыктанныбыт, онтон биэһигэр ынах аппараатынан ыанар, үүт анал тэрилгэ сойутуллар.

Билигин сайылыкка 336 ынаҕы, ньирэйи таһааран олоробут. Төлөбүрүн сайыҥҥы өттүгэр үүттэн ылабыт, ол эбэтэр хас биирдии ынахтан төһө үүт ыаммытынан оҥоробут. Холобур, биир киилэ үүт 60 солкуобай буоллаҕына, 51 солкуобайы ынахтаах киһи ылар, ордубут 9 солкуобай хамнаска барар. Саамай үүттүгэннээх кэмҥэ ыанньыксыт уонна бостуук ыйдааҕы хамнастара 40-50 тыһыынча буолар. Биир ньирэйи ыйга 700 солкуобайга көрөбүт, ол түмүгэр 40 ньирэйи туппут үлэһит хамнаһа 28 тыһыынча солкуобайга тиийэр. Алта сайылыгынан 43 киһи үлэлиир, ону таһынан, төрөппүттэрин кытта оҕолор тахсаннар, ньирэй көрсөннөр, хамнас аахсаллар.

Астааһын – дохуоттаах салаа

Алта сайылыктан биэһигэр сэпэрээтэринэй пууннардаахпыт, онон үүтү миэстэтигэр сүүрдэн, астыыр сыахха сүөгэйинэн киллэрэн арыылыыбыт. Оттон астыыр сыахха бөһүөлэк ыалларын үүтүн тутан итиэннэ биир сайылык үүтүн аҕалан астыыбыт.

Бу сыахха Тыа хаһаайыстыбатын академиятын араас сылларга бүтэрбит исписэлиистэр үлэлииллэр: Сергей Еремеев технолог, Николай Осипов маастар, Мария Константинова лабараан. Билигин күҥҥэ 2,5-3 туонна үүтү астаан, үрүҥ ас арааһын оҥороллор. Ону таһынан биэс сайылык үүтэ сүөгэйинэн аҕалылларын Алексей Петров арыылыыр, “Күндэйэ арыыта” диэн хамаҕатык батарыллар бренди үөскэттэ.

Үүт тутуутун сүрүннүүр сыаллаах тэриллибит буоламмыт, олохтоох астыыр сыаҕы хара бастакыттан ыламмыт, улуустааҕы биир кэлим соҕотуопсук, “Сунтаар-Ас”, иһинэн үлэлэппиппит. Онтон 2013 сыллаахтан арахсан, “Тускул” диэн хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэни тэриммиппит, саҥа сыах дьиэтин туттубуппут, 3,2 мөлүйүөннээх үүтү астыыр тэрили ылыммыппыт. Бэйэбит эрэ нэһилиэкпит үүтэ аҕыйах диэммит, ыаллыы сытар үс нэһилиэкпититтэн (Кутанаттан, Сиэйэттэн, Түбэйтэн) эмиэ үүт тутан үлэлээбиппит. Оттон быйыл саҥа мэхэньиисим киирэн, чааһынай ыаллар ыанар ынахтарын ахсыгар 35 тыһыынча солкуобайы ыланнар, биһиэхэ 10 солкуобайга туттарыахтарын баҕарбаттар. Инньэ гынан, бэйэбит эрэ нэһилиэкпит үүтүн тутан астыыбыт.

Былырыын автоклав ыламмыт, алта ыйга диэри харайыллар үүтү астыыбыт, этинэн кэнсиэрбэ оҥоробут. Аны кыһын үлэҕэ киллэрэрдии буойуна тутта сылдьабыт, оччоҕуна эккэ үчүгэйдик үлэлиэхпит. Бу икки тэрил сыаната холбоон, 16 мөлүйүөн солкуобай кэриҥэ, биһиги онтон 6 мөлүйүөнүн төлөөбүппүт, ордугун Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ бырагыраама чэрчитинэн толуйда. Бу дьэ дьоһун көмө!

Икки кыстык хотон

Кыһын сүөһүбүтүн уопсай хотоҥҥо тутабыт. Бу барыта хотону кыайан көрбөт кырдьаҕас ыаллар уонна бүддьүөт үлэһиттэрин сүөһүлэрэ, кэпэрэтиип бэйэтэ бас билэр сүөһүтэ суох. Дьиҥинэн, ыал барыта да хороҕор муостааҕын көрдөрүөн баҕарар эрээри, миэстэбит тиийбэтинэн, 200 сүөһүнү эрэ кыстатабыт. Бастаан хотоммут эргэ этэ, ону нэһилиэкпит дьаһалтата биир мөлүйүөнү биэрэн, аҕыс сыллааҕыта сүүс ынах турар хотонун туттубуппут.

Сүөһүнү көрүү төлөбүрүн паайсыктаахтар мунньахтарынан быһаараммыт, сүөһүтүн кыстата биэрбит киһи ыйга ыанар ынахха 1200, субаҥҥа 700, ньирэйгэ 400 солкуобайы биэрэр, ону таһынан биир киилэ үүттэн 8 солкуобайы ыанньыксыкка биэрэр, отун нуорма быһыытынан хааччыйар. Тэриллиэхпититтэн маннык арассыаҥканан үлэлиибит, төһө да сыана үрдүү турдар, өҥөбүтүн ыарата иликпит. Ити харчынан ыанньыксыттар, ис-тас үлэһиттэр, субан сүөһүнү көрөөччүлэр уонна харабыл хамнастара төлөнөр. Пиэрмэ үлэтин сопхуос саҕаттан биригэдьиирдээбит уопуттаах Николай Никандрович Макаров сүрүннүүр. Биллэн турар, ыыр аппарааттаах хотоҥҥо кыһын устата балачча электроэнергия туттуллар эрээри, ол төлөбүрүгэр сүөһүлээх дьонтон ылар харчыбыт тиийэр.

Үлэһиттэрбит бастайааннайдар, ыстаарсай ыанньыксыт Саргылаана Алексеева, ыанньыксыттар Туйаара Павлова, Евдокия Макарова, Полина Павлуцкая, субан көрөөччү Семен Трофимов кэпэрэтиип тэриллиэҕиттэн үлэлииллэр. Алексей Григорьев хаһыс да сылын субан көрөр, Михаил Мохотчунов сайын аайы бостууктуур. Оттон суот-учуот өттүн эдэрдэр дьаһайаллар, кэпэрэтиип тэриллиэҕиттэн үлэлиир Алина Львова уонна арыый кэлин кэлбит Клавдия Андреева улуус уопуттаах буҕаалтырдара буоллулар.

Түмүк оннугар

Дьоҥҥо олорор усулуобуйатын тэрийэр сыалтан, үлэһиттэр сынньанар, таҥас уларыттар дьиэлэрин, икки буоксалаах харааһы, икки кыбартыыралаах толору хааччыллыылаах уопсай дьиэни туппуппут. «Олорор дьиэ-уот» бырагырааманан уонтан тахса үлэһиппит дьиэ туттубута, билигин бу бырагыраама тохтоон хаалан хомотто, дьиҥинэн дьон олохсуйан үлэлиирин туһугар сөргүтүллэрэ наада этэ.

Раиса Сибирякова.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0