Сылгыны иитии – биһиги үгэс буолбут дьарыкпыт итиэннэ экономикабыт биир көдьүүстээх хайысхата. Сылгыттан ылыллар бородууксуйа олохтоох ырыынакка батарылларын таһынан тас дойдуларга интэриэһи тардар. Оттон наукаҕа саха сылгыта бытарҕан тымныылаах уһун кыһыны хаары хаһан аһаан туоруур уратытынан биһирэнэр, чинчийиллэр.
edersaas.ru
Историяны сэгэттэххэ
Саха сылгыта өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытыгар оруола улахан. Сибиири баһылыы кэлбит хаһаахтар саханы «сылгылаах норуот» диэн атыттартан чорботон бэлиэтээбиттэрэ. Нуучча айанньыта саха сылгыта баар буолан, саҥаттан саҥа сирдэри арыйан, Чуумпу акыйааҥҥа тиийбитэ. Сиртэн хостонор баайы туһаҕа таһаарыыга саха сылгыта ураты оруолу оонньообута. 1924-1941 сс. көмүһү хостооһуҥҥа сыллата 13-14 тыһ. ат туһаныллыбыта, Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии сылларыгар фроҥҥа 45 тыһ. сылгы, 1946-1953 сс. норуот хаһаайыстыбатын өрө тардыыга 27 тыһ. сылгы илдьиллибитэ. Итинэн саха сылгыга барахсан Улуу Кыайыыга бэйэтин сүҥкэн кылаатын киллэрбитэ. Маннык дьаһаллар биллэн турар, Дьөһөгөй оҕотун ахсаанын биллэрдик аҕыйаппыттара, 1940 сыллааҕы сылгы муҥутуурдук элбээбит кирбиитэ (194 тыһ.) 1980-с сылларга эрэ ситиһиллибитэ.
Саҥа тыыны киллэрбит ыйаах
2016 сыллаахха «Саха өрөспүүбүлүкэтигэр сылгыны үөрдээн иитиини сайыннарыы дьаһалларын» туһунан ыйаахха саха төрүт дьарыгын сайыннарар, сылгыһыты өрө тутар сыалтан элбэх дьаһалы тэрийэр, ол иһигэр кулун тутар 21 күнүн Сылгыһыт күнүнэн биллэрэр туһунан этиллибитэ. Бу ыйаах чэрчитинэн туох үлэ тэриллэн кэллэ?
Бастатан туран, сыл аайы Сылгыһыт күнэ эрдэттэн былааннанан ыытыллар буолла. Иккиһинэн, «Сылгыны үөрдээн иитии туһунан» сокуоҥҥа уларытыы киирэн, сылгы базатын тутуу, племенной ыччат сылгыны иитии, сылгыһыттар Үөрэнэр кииннэрин тэрийии, ыраах сытар учаастактары туһаҕа таһаарыы, сылгы бородууксуйатын тиэйиини-таһыы, улуус мэччирэҥиттэн көрөн сылгы ахсаанын былааннааһын уо.д.а. дьаһаллара бэлиэтэммиттэрэ. Сир Кодексыгар судаарыстыба, муниципалитет бас билиилэригэр баар сирдэри сылгы хаһаайыстыбаларыгар сыһыарар туһунан балаһыанньа киллэриллэн, биир сылгыга гектартан итэҕэһэ суох оттуур ходуһа, аҕыс гектар мэччирэҥ сыһыарыллар буолла.
Кэнники сылларга сылгы ахсаана биллэрдик эбиллэн, бөһүөлэк таһынааҕы сири сылгы тэпсиитэ баара мэлдьэһиллибэт. Онон сылгы үөрүн дэриэбинэттэн тэйитэр, ынах мэччирэҥин, оттуур ходуһалары харыстыыр уонна ыраах учаастактары туһаҕа таһаарар сыалтан, эбии үбүлээһин көрүллэн, 2017-2018 сс. 200 сылгы базата тутулунна. Быйыл маннык көмө, хомойуох иһин, үп-харчы кырыымчыгынан 50 базаҕа көрүллүөҕэ, ол эрээри сууммата уларыйбат, эмиэ биирдии мөлүйүөн буолуоҕа. Субсидия кимиэхэ бэриллэрин быһаарар куонкуруска 119 сайаапка киирэн, түмүгэ таһаарылынна, кыайыылаахтарга сертификаттары Үөһэ Бүлүүгэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи Сылгыһыт күнүгэр ананар тэрээһиҥҥэ, туттарыахпыт.
Үбүлээһин эбиллэр
Тохсунньу биир күнүнээҕи туругунан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 178 тыһыынча 623 сылгы, ол иһигэр 112 тыһыынча 743 биэ баар. Сылгы 41 %-а бааһынай хаһаайыстыбаларыгар, 36 %-а кэтэхтэргэ, 22 %-а тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга турар. Уус Алдан улууһуттан «Танда» кэпэрэтиип, Хаҥаластан «Бөртө» сылгы собуотун, Өймөкөөнтөн «Тонор», Тааттаттан «Кэскил» бааһынай хаһаайыстыба уо.д.а. курдук сыллата үрдүк көрдөрүүнү ситиһэр хаһаайыстыбаларынан киэн туттабыт. «Саҥа саҕалыыр бааһынай хаһаайыстыба» федеральнай бырагыраама куонкуруһугар 2012 сыллаахтан сылгы иитиитинэн дьарыктанар 206 бааһынай хаһаайыстыба грант ылан, база тутуннулар, эбии сылгы уонна тиэхиньикэ атыыластылар. Ити үлэлэрин саҕалыыр эдэр дьоҥҥо улахан көмө.
Улахан болҕомто племенной үлэҕэ ууруллар. «Сахаагроплем» судаарыстыбаннай бүдьүөт тэрилтэтэ уон биэс улууска силиэксийэлиир-племенной үлэ тиһигин ыытар. Күн бүгүн Арассыыйа таһымнаах 24 племенной хаһаайыстыба, түөрт сылгы собуота баар. Сылгы бородууксуйатын батарыыга болҕомто ууруллан, 2017 сылтан сылгы этигэр субсидия көрүлүннэ, икки сыл устата 641 туонна убаһа этэ, 180 туонна сылгы этэ соҕотуопкаланна. Быйыл да бу үлэ салҕанар, онуоха 9 мөл. 200 тыһ солкуобай көрүлүннэ. Кэпэрэтииптэри өйдүүр бырагыраамма чэрчитинэн кэнники түөрт сылга 13 толору хааччыллыылаах буойуна тутулунна. Быйыл сылгыны үөрдээн иитии салаатыгар 252 мөлүйүөн солкуобай көрүлүннэ.
Кыһыҥҥы бытарҕан тымныыга, сайыҥҥы өҥүрүк куйааска аһаҕас халлаан анныгар сылдьан, сыспай сиэллээҕи тэнитэр туһугар сыралаһар сылгыһыттары, Сылгыһыт күнүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин. Ситиһиилээх үлэни, чэгиэн доруобуйаны баҕарабын.
Александр Атласов, тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru