Саха омук биир сүрүн уратытынан сылгы иитиитэ буолар. Кырдьыга, Дьөһөгөй оҕото сахаҕа аргыс буолан, тыйыс дойдубутугар киһи-хара буолан, сиэр-майгы тутуһан баччаларга диэри омук буолан кэллэхпит. Ол иһин, сылгы этэ, үүтэ саамай ытыктыыр, таптыыр аһылыкпыт буолар. сорох норуоттар сылгы этин сиэбэт буоланнар, “саха аты сиир” диэн дьиктиргиир, оннооҕор сүөргүлүүр курдук буолааччылар. Ол эрэн, сылгы этин сиир норуоттар дьиҥэр элбэхтэр ээ, ыраата барбакка ыллахха, түүр тыллаах уруу омуктар — тувинецтар, калмыктар, башкирдар эмиэ сылгы этин атын астан ордороллоро биллэр. Өссө ханнык омук сылгы этин сиирий? Тоҕо атыттар бу астан аккаастаммыттарый? Сиһилии ырытан көрүөҕүҥ?
Түҥ былыргы кэмнэргэ
Түҥ былыргы киһи сылгыны бастаан бултуур кыыл курдук көрөрүн хайа хаспахтарыгар үгүстүк көстөр уруһуйдар туоһулууллар.
Биллиилээх археолог А. Леруа-Гуран былыргы дьон уруһуйдарыгар ханнык кыыл чаастатык көстөрүн ааҕан көрбүт. аан дойду 66 араас хаспахтарыгар көстүбүт ойууларыгар 610 сылгы, 510 бизон, 205 сэлии, 137 туур оҕус, 247 кулааһай бииһин ууһа, 84 хотугу таба, 36 эһэ, 29 хахай уонна 10 носорог уруһуйдаммыттар. Бу чахчы түҥ былыргы дьон сылгыны атын кыыллартан чаастатык бултаспытын туоһулуур буолуон сөп. Евразия континеныгар урут элбэх ахсааннаах сылгы көрүҥнэрэ имири эстибиттэрэ эмиэ бу түмүгү туоһулуур буолуон сөп. Ол аата киһи-аймах сайдар саҕаҕар үгүс норуоттар сүрүннээн сылгы этинэн аһылыктанан олорбуттар диэтэххэ, улахан сыыһа буолбата буолуо.
Сылгыны дьиэтитии үгүс учуонайдар чинчийиилэринэн биһиги үйэбит иннинэ 4000–3500 сс. буолбут диэн суоттууллар. Биир бастакы сылгыны ииппит биис уус “ботайскай култуура” диэн аатынан биллэр, Казахстан истиэптэригэр олорбуттара биллэр. Бастаан сылгыны үксүн эт, үүт, тирии ыларга эрэ туһаайыллыбыт быһыылаах, үүн-тэһиин туттуута хас да үйэ хойутаан үөскээбитэ көстөр. Оттон сылгы үүтэ, кымыс эттиктэрэ хаалбыт иһиттэрин эмтэркэйдэриттэн дьиэтитии үөскүөҕүттэн көстөллөр.
Кэлии дуу, олохтоох дуу?
Саха сылгыта хаһан дьиэтитиллибитин, ханна үөскээбитин туһунан чопчу дакаастаммыт чахчы ааттана илик. Бу мөккүөргэ үс сүрүн хайысха баар. Бастакы сабаҕа, саха ата бу дойду төрүт кыыла, плейстоцен кэмигэр үөскүү сылдьыбыт туундара кыыл сылгытын сыдьаана. Иккис сабаҕа — сахалар өбүгэлэрэ Прибайкалье диэкиттэн аҕалбыт боруодалара олохтоох кыыл сылгыны кытта булкуһан саҥа боруоданы үөскэппит. Уонна үһүс сабаҕа, саха ата манна атын сиртэн көһөрүллэн кэлэн, тулалыыр айылҕа усулуобуйатыгар адаптацияланан билиҥҥи көрүҥүн туппут боруода буолар.
Бастакы уонна иккис сабаҕалааһыннары көмүскээччилэр истиэп эйгэтигэр үөскээбит сылгы Саха сирин тыйыс айылҕатыгар олус кылгас кэм иһигэр эппиэттэһэр гына кубулуйа охсоро сатаммат диэн толкуйга олоҕураллар.
Үсүһү көмүскээччилэр генетика анаалыстара саха ата атын аныгы сылгы боруодаларыгар уруу буоларын көрдөрөр диэн этэллэр. Ону кытта ааспыт үйэ 80‑с сылларыгар “джэбэ” диэн ааттанар Казахстаҥҥа үөскээбит боруода сылгыны Саха сиригэр ситиһиилээхтик адаптациялаабыттара. Бу боруода үс сыл иһигэр маннааҕы кыһыны тулуйар, хаар анныттан табыйан ас булунар буолбут, түүтэ уһаабыт, көп түүтэ элбээбит, саха атыттан итэҕэһэ суох кулун төрүүр буолбут. Онон, үһүс сабаҕа чахчыга ордук чугас курдук.
Сылгы этэ уонна итэҕэл ирдэбилэ
Сылгы этин хайа омуктар сииллэрий? Бу ыйытыы төттөрүтүн “ким сылгыны сиэбэтий?” диэн буолара ордук табыгастаах курдук. Аан дойдуга сылгыны сиэбэт омук суоҕун кэриэтэ. Оннооҕор сылгыны сиир туһунан бэккиһии истэр Европа омуктарын иһигэр хас даҕаны дойдуга сылгыны этин сиэри иитэр үгэстээхтэр. Францияҕа уонна Бельгияҕа сылгы эт боруодатын күн бүгүнүгэр диэри иитэллэр, ол эрэн ити дойдуларга сылгы этин күндү астаах эрэстэрээннэргэ эрэ сиэххэ сөп. Өлгөмнүк сылгы этин Исландия арыытыгар сииллэр. Бу дойду устуоруйатын ылан көрдөххө, сылгыны Европаҕа тоҕо сиэбэт буолбуттарын билиэххэ сөп. Хотугу Европа үгүс норуоттара сылгыны Один таҥараҕа сүгүрүйүү былыргы сиэрин-туомун ыытарга биир сүрүн аһылыгынан ааҕаллар эбит. Ол иһин Х‑с үйэҕэ христианствоны Исландияҕа олохсутуу кэмигэр Иисус таҥара аҕабыттара сылгы сиэһини бопсо сатаабыттар. Рим папата Григорий III туспа сокуонунан сылгыны сиири боппут. Ол да буоллар, сылгы этин сииртэн Исландияҕа аккаастамматахтар. Даҕатан эттэххэ, Исландия ата быһыытынан-таһаатынан саха атыгар майгынныыр. Исландецтар сылгыларын боруодатын олус харыстыыллар — бу арыыга ханнык даҕаны атын ат боруодата киирэрэ сокуонунан бобуулаах. Оннооҕор исландскай боруода ат дойдуттан тахса сылдьыбыт буоллаҕына, төттөрү киирэрэ бобуулаах.
Сылгы этин сиири олоччу бобор итэҕэлинэн иудаизм буолар. Сиэнэргэ көҥүллэнэр аһы барытын ырытар “кашрут” быраабылаларыгар сиэнэр сүөһү “кэбинэр буолуохтаах, туйаҕа ыыраахтаах буолуохтаах” диэн быһаарыллар. Онон бүтэй туйахтаах сылгы уонна осел этин сиэһин улахан аньыы буолар. Дьиҥэр кашрут сибиинньэни туспа чорботон бобуута ити быраабылаҕа хапсарыттан тахсар — “сибиинньэ кэбинэр, ыыраахтаах туйахтаах кыыл эрээри, кини эмиэ кирдээх харамай буолар” диэн.
Иудаизмтан төрүттээх ислам уонна христианство сылгы этин бобууга уустук соҕустук сыһыаннаһаллар. Ислам “халяль” быраабылаларыгар сылгы уонна тэбиэн
(бу сүөһү этин кашрут эмиэ бобор) этин сиири көҥүллүүр. Христианство араас үйэлэргэ, омуктарга бобор даҕаны, көҥүллүүр даҕаны этэ. Сылгы этэ аныгы кэмҥэ
Саамай элбэх сылгы этин сиир дойдунан биллэн турар… Кытай буолар. Бу дойдуга 60 араас омук олорор, олор истэригэр үгүс ахсааннаах сылгы этин сиир норуоттар олороллор. Кытай дьонун ахсаанынан аан дойдуну барытын баһыйар, онон манна дьиктиргиир төрүөт суох. Иккис миэстэҕэ казахтар тураллар, эмиэ түҥ былыргыттан сылгыны иитэр, таптыыр норуот. Арассыыйаҕа, Казахстаҥҥа, Японияҕа, Канадаҕа, Индонезияҕа, Аргентинаҕа эт боруода сылгыны өлгөмнүк иитэллэр.
Сылгы этиттэн аккаастаныы араас төрүөттээх. Холобур, Арассыыйа киин эрэгийиэнигэр сылгы олус күндү сыаналаах көлө быһыытынан эрэ туһаныллара уһун үйэлээх үгэскэ кубулуйбут. Улахан иэдээн ааҥныыр аччык сылларыгар “оннооҕор аттарын, куоскаларын сиэбиттэр үһү” диэн кэпсэнэр үһүйээннэр сылгы этигэр сиргэнии быластаах сыһыаны үөскэппит буолуон сөп.
АХШ уонна Великобританияҕа сылгы этин аска туһаныыны бобор сокуоннар бааллар. Бу үйэтин тухары үлэлээн кырдьыбыт, моруу буолан охтубут сылгы этин халбаһыга уган түөкүннээһини хааччахтыыр сыалтан ылыллыбыт бобуулар. Успуорка туһаныллар сүүрүк аттары өлөрбөккө, олохторун түмүгэр “биэнсийэҕэ” таһааран сынньатар туһугар туруорсуу түмүгэр, билигин ыт-куоска аһылыгар ат этин туһаныыны бобор сокуон АХШ сорох штаттарыгар үлэлиир.
Ол да буоллар, сылгы этин сиэһин аныгы дойдуларга кэхтиэхтээҕэр төттөрү тарҕанан эрэр диэххэ сөп. Диетическэй, элбэх иҥэмтэлээх эттиктээх, хороҕор муостаах ыарыыларыттан ыраас, экологияны айгыраппат эти сайдыылаах дойдуларга атыылаһан сииллэр. Арай, эрдэ суруйбутум курдук, “оҥоһуу эт” оҥоруутун сайдыыта, кэлэр үйэҕэ тыынар тыыннаах этин сиир үгэһи суох оҥоруон сөптөөх. Чэ, биһиги үйэбитигэр ити быһыы-майгы тарҕаммат ини диэн эрэнэ хаалыаҕыҥ.
Егор Карпов.