Уус Алдан улууһугар, Суоттуга, кэллиэксийэлээччилэр бэстибээллэрэ иккис төгүлүн ыытылынна. Санатан эттэххэ, бу иннинээҕи тэрээһин 2012 сыллаахха Суотту Хоноҕоругар ыытыллыбыта.
Быйылгы тэрээһин «Доҕордоһуу» мусуойугар буолла. Дьокуускайтан, Уус Алдантан, Таатта Харбалааҕыттан, Чурапчыттан, Мэҥэ Хаҥалас Төҥүлүтүттэн, Ньурбаттан уопсайа 70-ча киһи муһунна. Тэрээһин туһунан биһиэхэ улуустааҕы оҕо бибилэтиэкэтин сэбиэдиссэйэ, «Умсулҕан» кэллиэксийэлээччилэр түмсүүлэрин салайар Вера Портнягина иһитиннэрдэ.
— Улуустааҕы киин бибилэтиэкэ иһинэн оҕо бибилэтиэкэтигэр кииннэнэн 25-с сылын үлэлиир «Умсулҕан» түмсүүлэр тэрийэн ыыттыбыт. Бастатан туран, бары ньиргиччи парааттаатыбыт. Ол кэннэ, Бороҕоннооҕу улуус устуоруйатын үөрэтэр мусуой үлэһитэ Альбина Афанасьева самаан сайыны уруйдаан, түһүлгэҕэ мустубут дьону арчылаата. Долгутуулаах бэстибээл аһыллыытын бибилэтиэкэр Надежда Гоголева иилээн-саҕалаан ыытта. Хас биирдии түмсүү үлэтин-хамнаһын сырдатта. Салгыы түмсүүлэр ыытар күрэстэрэ олус интэриэһинэйдик, сэргэхтик барда.
«Сылааһынан сыдьаайар сылабаар» (уус алданнар тэрийдилэр) күрэстэһиигэ тоҕус киһи кытынна. Бу күрэс ааспыт кэмҥэ туттулла сылдьыбыт сылабаар устуоруйа кэрэһитэ буоларын сыаналыыр, ыччат өйүгэр-санаатыгар иҥэрэр соруктаах тэрилиннэ. Кыттааччылар сылабаардарын туһунан олус интэриэһинэй кэпсээннээхтэрэ сөхтөрдө. Онон истибит дьон аны сылабаар атыылаһар санааланан тарҕастылар.
Күрэс түмүгүнэн Гран при хаһаайына Акулина Корякина (Харбалаах, Таатта) буолла. «Сэргэх сэһэннээх сылабаар» — Елена Тролукова (Чараҥ, Уус Алдан), «Саамай былыргы сылабаар» — Матрена Москвитина (Бороҕон, Уус Алдан), «Тупсаҕай көстүүлээх сылабаар» — Надежда Монастырева (Чурапчы), «Биһирэбил бириис» — Анна Баишева, Екатерина Михайлова (Төҥүлү, Мэҥэ Хаҥалас) буоллулар.
«Кинигэ — саамай, саамай…» диэн аммалар тэрийбит куонкурустарыгар 11 киһи кытынна.
Хас биирдии кыттааччы аҕалбыт кинигэтин уратытын, устуоруйатын киһи эрэ сэргээн истиэх билиһиннэрдэ. Манна 1927 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыт ноталаах сахалыы ырыанньыктаах Мариса Васильева (Бороҕон, Уус Алдан) «Саамай былыргы кинигэ» номинация кыайыылааҕынан буолла. Анна Федорова (Борҕон, Уус Алдан) улуу бэйиэт А.Пушкин кинигэлэринэн «Саамай кыра кинигэ» анал аат кыайыылааҕынан таҕыста. «Буруолуу сылдьар сабыс-саҥа кинигэҕэ» — Тааттаттан кэлбит Анастасия Степанова Ытык Күөлгэ бэчээттэнэн тахсыбыт «Алгыстаах айан» кинигэнэн ылла.
Таатталар иилээн-саҕалаан ыыппыт «Көтөр аал — сөмөлүөт» күрэстэригэр алта кэллиэксийэлээччи кытынна. Түмүккэ күрэс кыайыылааҕынан Анна Канаева (Таатта), иккискэ Ким Бачьев («Талба» түмсүү, Таатта) , үһүскэ Чурапчы «Маарыкчаан» түмсүү чилиэнэ Анастасия Степанова таҕыстылар.
Мэҥэ хаҥаластар «XIX үйэ фотоаппараата» куонкурустарыгар үс кыттааччылаах. 1 миэстэни 151 араас фотоаппараттаах Иван Табунанов («Талба» Таатта) ылыан ылла. Киниэхэ 1932 сыллааҕы ньиэмэс омугун аппараата баара сөхтөрдө. 2 миэстэни К.Постников 60-с сыллардаахха түһэрбит «Зенит» фотоаппаратын илдьэ сылдьар Надежда Захарова («Маарыкчаан», Чурапчы), 3 миэстэни Михаил Баишев («Абылаҥ» Төҥүлү) үллэһиннилэр.
«Хармаан чаһыта» Чурапчы улууһун «Маарыкчаан» түмсүүтүн салалтатынан барда. Биэс киһи кытынна. Өбүгэлэрбит тутта сылдьыбыт малларын-салларын үйэтитэр, сыаннаһын үрдэтэр, кэлэр көлүөнэ ыччакка билиһиннэрэр сыаллаах-соруктаах тэрилиннэ. Хас биирдии кыттааччы ураты чаһытын туһунан билиһиннэрбитэ болҕомтону тарта. Манна Тускулаана — Эльвира Семенова (Ньурба) кыайда. Иккис — Ульяна Гузоирова (Чурапчы), үһүс — Надежда Стручкова (Мэҥэ Хаҥалас). Күрэс бу хайысхатыгар 1950 с. чаһылар ордук элбэхтэрэ бэлиэтэннэ.
Түһүлгэҕэ дохсун ытыс тыаһынан арыаллатан, «Умсулҕан» түмсүү биир көхтөөх кыттааччытыгар Альбина Максимоваҕа «Кэллиэксийэни сайыннарыыга кылаатын иһин» бэлиэ туттарылынна. Маны сэргэ, тэрээһин биир ураты сонун хайысхатынан, кэллиэксийэнэн 60 сыл утумнаахтык дьарыктаммыт Татьяна Алексеева (Уус Алдан) кыттыыта буолла. Кини улуу бэйиэт А.Пушкин төрөөбүт күнүнэн анаан аҕалбыт кэллиэксийэтин көрдөрүүгэ туруорда. Худуоһунньуктар тустарынан аккырыыккаларын, худуоһунньуктар Пушкиҥҥа аналлаах уруһуйдарын, мааркалары, значоктары, испиискэ этикиэккэлэрие, о.д.а дьон-сэргэ кэрэхсээн көрдө, кэпсээнин сэргээн иһиттэ, — диэн кэпсээтэ.
Вера Алексеевна тэрээһиҥҥэ Таатта улууһун Харбалаах сэлиэнньэтиттэн дьиэлэрэ халаан уутугар аҥарынан барбыт икки кэллиэксийэлээччи кэлэн кыттыбытын, куонкурустарга миэстэлэспиттэрин, биир интэриэстээхтэрин кытары сэһэргэһэн сэргэхсийбиттэрин кэпсээтэ. Итиэннэ «Күн киһитэ көмүскэс, Айыы киһитэ аһыныгас» аукцион тэрийэннэр, киирбит харчыны кинилэргэ туттарбыттарын эттэ.
Маны сэргэ, биир интэриэстээхтэр мустан санааларын үллэстибиттэр, үлэлэрин хайдах кэҥэтэри, сайыннарары сүбэлэспиттэр. Түмүккэ, Дьокуускайга уонна улуустарга олорор кэллиэксийэнэн дьарыктанааччылар үгэстэрин, култуураларын үйэтитэр, сайыннарар, киһини абылыыр үтүө дьарыкка кэнчээри ыччаты угуйар сыаллаах-соруктаах ыытыллыбыт тэрээһин үрдүк таһымнаахтык ыытыллыбытын, дьон-сэргэ улаханнык астынан тарҕаспытын Вера Алексеевна бэлиэтээтэ.
Сардаана БАСНАЕВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru