Сүөһү ахсаанын хайдах элбэтэбитий? (Тыа хаһаайыстыбатын, тыа сирин сайдыытыгар этиилэр).

Судаарыстыба ханнык баҕарар дьаһала дьон-норуот олоҕун уйгутун тупсарарга туһуланан оҥоһуллуохтаах. Онон, салалта бары таһымыгар сылдьар дьоннор уонна дьокутаакка хандьыдааттар:

— Тыа ыала сарсыарда күөрчэхтиир үүттээх, сүөгэйдээх-арыылаах, киэһэ күөстэнэр эттээх, утуйуон иннинэ сиир суораттаах буолуохтаах, оттон нэһилиэктэр баһылыктарын үлэлэрэ нэһилиэк төһө сүөһүлээҕинэн сыаналаныахтаах, – диэн этиини ырыҥалаан көрөллөрүгэр ыҥырабын.

edersaas.ru

Ыанар ынахха субсидията көрүөххэ

Хомойуох иһин, тыа сиригэр сүөһү ииттэр ыал аҕыйаан иһэр. Дьэ, ону туох дьаһалынан көннөрөбүтүй, дьоммут-сэргэбит сүөһү иитиитигэр ылсарын хайдах тэрийэбитий?

Мин санаабар, субсидияны үүккэ көрөрү таһынан, ыанар ынах ахсыгар эмиэ биэриэххэ наада. Киһи (ыал) тыаҕа олорорун, сүөһү ииттэн төрүт олохтоох үгэскэ ыччатын иитэрин, үлэ-дьарык тэринэрин иһин. Сүөһүлээх ыал оҕото төрүт сахалыы иитиилээх, омугун билинэр, үлэҕэ-хамнаска үөрүйэх, олоҕу-дьаһаҕы сыаналыыр, тобуллаҕас өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатар.

Сүөһүнү иитиигэ саамай ыарахана — оттооһун, отунан хааччыйыы. Мин тыа хаһаайыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччынан үлэлиир кэммэр, 2012-2013 сс. ыанар ынахха (отун хааччыйыыны учуоттаан) 10 тыһ. солк. субсидия, үүтү туттарыыттан тутулуга суох, биэрэ сылдьыбыппыт. Ол эрээри, дьон үүтү соҕотуопкалаабат буолла диэн сорох улуустар асчыттара айдаараннар, 2014 сылтан, хотулартан уратыларга, ол тохтотуллубута, мин атын үлэҕэ ананан барбытым.

Ынахтаах эрэ барыта тоҕо үүтү туттарыахтааҕый? Бастатан туран, оҕотун-уруутун аһаттын эбээт! Оҕолоро, аһынан-үөлүнэн хааччыйар аймахтара сайын ахсын тиийэн оттостуннар, тыа сирэ сайын оҕо аймах саҥатынан туоллун, үлэҕэ-олоххо бэлэмнээх, күүстээх санаалаах ыччат үүннүн. Сүөһүлээх, онно эбэн оҕуруоттаах ыал айаҕын холкутук хааччынар. Билигин бүддьүөт суотугар саҥа үлэ миэстэтин таһаарар кыаллыбат, сарбыллыбатаҕына, махтал. Онон, бүгүҥҥү күҥҥэ соҕотох сүрүн кыаллар суолунан тыа сиригэр кэтэх хаһаайыстыбаны көҕүлээн, дьону эбии дохуоттааһын буолар. Өскөтүн ынах ахсыттан сылга икки тыһыынча киилэттэн итэҕэһэ суох үүтү ыырбыт уонна төһө баҕарар үүтү соҕотуопкалыыры өйүүр бүддьүөттээхпит буоллар, субсидияны ыанар ынахха биэрии наадата суох буолуо этэ.

Үлэ усулуобуйатын тэрийии,

миэстэҕэ эппиэтинэһи үрдэтии

Киһи барыта оттуур тиэхиньикэтэ, ону ааһан, сирэ суоҕа биллэр суол. Бу боппуруос нэһилиэк баһылыга хайдах быһаарарыттан тутулуктаах. Үбүлээһин механизмыгар хаһаайыстыбаннай кинигэнэн нэһилиэк ыалын хас бырыһыана сүөһүлээҕин учуоттаан тыырыахха, өссө аһары баран, баһылык хамнаһын индекстээн, тыа хаһаайыстыбатын сорох судаарыстыбаннай боломуочуйаларын биэрии сокуонун иккис түһүмэҕинэн поселенияларга анал боломуочуйалары биэриэххэ наада. Оччотугар нэһилиэк дьаһалтата ыанар ынахха көрүллэр субсидияны бэйэтэ тыырар: оттооччуга харчынан биэрэр, кыайан оттообот, тиэхиньикэтэ уонна сирэ суох ыалга отунан биэрэр. Маннык тэриннэххэ, ыал үксэ сүөһү ииттиэҕэ.

Ол оту ким оттууруй, ким тиэйэрий?

Нэһилиэк ахсын сүөһүлээхтэр потребительскэй кэпэрэтииптэрэ бааллар, сири кинилэргэ уонна сүөһүлээх тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга биэриэххэ. Сүөһүтэ суох хаһаайыстыбалар сирдэрин нолуогун уонна түүлэһэр төлөбүрүн үрдэтиэххэ, оттоммот сирдэри былдьыахха наада.

Билигин балаһыанньа маннык: сүөһүлээх ыал сирэ суох, сирдээх — сүөһүтэ суох. Сүөһүлээхтэр потребительскэй кэпэрэтииптэри тэринэн, сири түүлэһэн, эбэтэр кэпэрэтиип бас билиитигэр ылыахтаахтар, оттон сүөһүтэ суохтар производственнай кэпэрэтииби тэринэн, өҥө оҥоруохтаахтар. Онуоха сөптөөх усулуобуйаны тэрийэр туһугар үөһэ эппитим курдук, нэһилиэк баһылыгар анал боломуочуйаны биэриэххэ. Бу үлэни тэрийэргэ нэһилиэк дьаһалтатыгар баар землеустроители уонна тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһин туһаныахха.

Кистэл буолбатах, күн бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ баар кэпэрээссийэ систиэмэтин тутула сыыһа, кумааҕыга ахсаана эрэ баар, үлэтин түмүгэ суох эбэтэр көстүбэт. Цивилизованнай кооператордар сойустара ситиһиллибэтэ. Холобур, «Туймаада-Агроснаб» ААУо сирдээх, тиэхиньикэлээх, сүөһүтэ суох, ол эрээри хайҕатаары, хотонноох. Оттон «Сахаплемхолбоһук» – сүөһүлээх, сирэ, хотоно суох, от атыыластаҕына эрэ, сүөһүтүн кыстатар, үүтүн атыылыыр сыаната хааччахтаах. Оттон биир туонна от сыаната сааһыары 10 тыһ. солк. тиийэ кыырайыан сөп!

Маннык хартыына сир аайы баарын билэбит эрээри, көннөрбөппүт. Тоҕо?! Интэриэстэр, онуоха эбии сатала суох дьаһайыы мэһэйдииллэр. Дьиҥинэн, дьон өҥө оҥоруутун сүрүн дьарык оҥостон, күрэстэһэн, сыананы түһэрсэн туран оттоон биэрэллэрэ буоллар, оҥорон таһаарыы үрдүө, от сыаната түһүө, үүт бэйэҕэ турар сыаната аччатыллыа этэ.

Оттон билигин сирдээх киһи (хаһаайыстыба) от сыанатын төһө кыайарынан үрдэтэр. Тоҕо? Наада буоларынааҕар аҕыйах от оттонор, сирдээх дьон атыыга барыа суоҕа диэн оттооботтор, сир бөҕөтө хаалар.

Астыыр тэрилтэ үүт сыанатын төһө сатыырынан түһэрэр. Тоҕо? Күрэстэһиини үөскэтээччи, үүт сыанатын үрдэтэн атыылаһааччы суох, улуус үрдүнэн биир эрэ соҕотуопсук баар. Инньэ гынан, оҥорон таһаарааччы ороскуота элбиир, дохуота аччыыр, бэйэтэ моҥкурууттуур. Ол түмүгэ биллэр: кураанах хотон, кур лаҥхаҕа кубулуйбут сыһыы, тостубут бааһына…

Сокуон көннөрүүнү эрэйэр

2016 с. ылыллыбыт Тыа хаһаайыстыбатын сокуона улахан көннөрүүлэри аастаҕына эрэ туһалыыр туруктаах. Сокуон судаарыстыбаннай бырагырааманы толорор инструмент буолара сыыһа, сокуону толорор туһуттан бырагыраама ылыллыахтаах, бүддьүөт тыырыллыахтаах. Оттон бу сокуон чопчу быһаарыыта суох, барыта атын нуормаламмыт акталарга, бырагыраамаларга сыылкаланар, быһата, өрөспүүбүлүкэҕэ тыа хаһаайыстыбатын сайыннарарга бөҕө акылааты уурбата.

Салааны салайар биэдэмистибэ (министиэристибэ) аата, боломуочуйата уларыйда, аһылык бэлиитикэтэ суох буолла эрээри, Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин балаһыанньатыгар судаарыстыбаннай соокуп балаһыанньатын сатабыла суох чугаһата сатыыра көстөр – бир кэлим соҕотуопсугу өрө тутан кэллэ. Холобур, Дьокуускайга Борисов, Зырянов биирдэм тэрилтэлэрэ биир киилэ үүтү 45 солк, «Дьокуускайдааҕы үүт собуота» ААУо 19 солк. туталлар, ити эрээри икки бастакы тэрилтэлэр быдан аҕыйаҕы, биирдиилэрэ 80-100 тонна үүтү туталлар. Маннык дьоҕус тэрилтэлэр улуус аайы баар буолуохтарын сөп этэ. Улуустардааҕы биир кэлим соҕотуопсуктар киилэ үүтү ортотунан 10-12 солк. туталлар, итинэн табаар оҥорооччу талар интэриэһэ күөмчүлэнэр, сыананы үрдэтэргэ туох да күрэстэһии суох. Бу сайдыы сокуона буолбатах, маннык үлэлиир кэскилэ кэрэгэй.

Хаһаайыстыбалар уратылара учуоттаныахтаах

Үгүс нэһилиэктэргэ нэһилиэнньэ бэйэтэ булунан тэриммэт, киириитэ-тахсыыта суох боростуой араҥатын тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар үлэнэн хааччыйан олороллор. 2015 сылтан киллэриллибит хаһаайыстыбалары үп-харчы өттүнэн чэбдигирдии бырагырааматынан күн бүгүн уон түөрт улуустан 57 хаһаайыстыба, ол иһигэр уон икки бааһынай хаһаайыстыба үлэлииллэр. Бу хаһаайыстыбалар бары тэҥ буолбатахтар. Онон, чэбдигирдии бырагырааматынан көрүллэр өйөбүлү хаһаайыстыбалар тус кыахтарын, кыһалҕаларын учуоттаан, кинилэри ночоото суох үлэлиир таһымҥа тиэрдэр соругу туруоран, хаһаайыстыба ахсын араҥалаан оҥорор быдан көдьүүстээх буолуоҕа.

Бу барыта эрдэ да этиллэр этэ да, ааспыт өттүгэр өйөбүлү ылбатаҕа, билигин хайыыр… «Ханнык баҕарар идьиэйэ маассаҕа тиийдэҕинэ, материальнай күүстэнэр», — диэн Элиэнньин эһэбит этэн турар.

Николай ПОПОВ,

«Сахаплемхолбоһук» АО генеральнай дириэктэрэ,

«Тыа хаһаайыстыбатын үлэтин биэрээччилэр өрөспүүбүлэкэтээҕи сойуустара»

уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччыта,

тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.

«Саха сирэ» edersaas.ru сайтка анаан.