«Аныгы сахалар, бааттаах балыксыттар диэн бу буоллахтара”,— биир дойдулаахтара, СӨ искусствотын үтүөлээх деятелэ, С.Н.Романов аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи художественнай училище дириэктэрэ Кирилл Гаврильев-Киттэҥ астына бэлиэтиир.
Иван КСЕНОФОНТОВ, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru
Саха — төрүкү балыксыт. Быстыбат быйаҥнаах эбэлэрин сайыннары-кыһыннары булкуйан туулаан, куйуурдаан, илимнээн, муҥхалаан Күөх Боллохтон өлүүлэнэн-үтэлэнэн күөнэҕинэн-бочооҕунан, эмис собочоонунан өллөнөн-үссэнэн баччаҕа кэллэҕэ. Оҕо эрдэхпинэ, биһиги дэриэбинэҕэ Сэмэн Дьэримиэйэп диэн таас дьүлэй кырдьаҕас дьоҕус, тэп курдук тыытын систээх мас көлөһөлөргө олордон, оҕо ылгын чыҥыйатыттан суона суох гына тыырыллыбыт, тиит мас тырыҥкайдарыттан өрүллүбүт тууларын, сап илимин сыа-сым курдук тутан тиэнэн, соһон тырылатан күөлгэ киирдэ да, уһун күнү быһа уста сылдьан ууну чомпойдуура. Дьиэ кэргэнин, ыалларын сайыны быһа быспакка балыгынан аһатара, харалыыра.
Биһиги, дойду сир олохтоохторо — ороссолуодалар, тыа сахаларыттан арыый уратыбыт диэн, кытылынан-алааһынан күөллэрбит таһынан, Өлүөнэ эбэбитин буккуйан ууллаҕас быардааҕынан, көмүс хатырыктааҕынан эмсэхтэнэрбит буолар. Оҕо аймах күөгүбүт ураҕаһын сүгэйдии сылдьар дьон буоллахпыт. Оҕуруот үлэтиттэн быыс булларбыт эрэ, биэдэрэнэн күстэҕи, алыһары дьиэбитигэр таһаарарбыт. Оччотооҕу кырыымчык сахха, тыый, ийэлэрбит ыһаарылаан, мииннээн, хатаран, ас бөҕө буоллаҕа. Оттон аҕаларбыт, убайдарбыт кыһыҥҥы тымныыга сыалыһардыыллара. Муус чарааһар быһыт быһан, сүүнэ тууну уган, кэлин муҥха диэлинэн оҥорор буоллулар, омуна суох иккилии миэтэрэлээх, саллайбыт бастаах сыалыһардары ат сыарҕатыгар күрүө баҕаналарын курдук тиэйэн таһааран күрдьүккэ батарыта анньар, саһааннаан кэбиһэр буолаллара.
Бэйэбитинээҕэр сүүнэ күлтэйбит балыгы астааһын туһугар идэһэни астааһын курдуга. Тириитин быһах аһыытынан хоҥуннара-хоҥуннара, чыскынан ытыртаран саралыы тардарбыт. Быара — “сыалыһар быара дуо” дэнэр маанылаах ас. Дэҥҥэ, бырааһынньыкка, ыалдьыт-хоноһо кэллэҕинэ амсайыллар сокууска буоллаҕа. Соккуой, бөрүөк, кэтилиэт бөҕө буолара. Баһын, сиһин уҥуоҕун мииннээн баран, тоноҕосторун араартаан, хаамыска оҥостон оонньуурбут. Саамай сыаналааҕа, туһалааҕа диэн тириитин бырахпаттара. Маһы хаамтарбат эрэ уус Бүөтүр Быладьыымарап хомуйан ылан бэйэтэ билэринэн мас килиэйэ оргутара. Уу сахалыы, биир да тимир тоһоҕото суох олоппоһу, ыскаабы, дьиэ араас тэрилин ыпсаран, килиэйдээн оҥороро. Үйэ аҥарын анараа өртүгэр оҥорбут олоппосторо билигин даҕаны хаадьаҥнаан көрбөккө туһалыыллар, аатын ааттаталлар.
Эбэбитигэр сыыс балык, сыалыһар эрэ буолуо дуо, хатыыс, бил, майаҕас, күндүөбэй курдук араас мааны балык баара да, эр дьон кыһамматтара. Улахан өрүскэ устар, балыктыыр тэриллэрэ суоҕар оҕустаран, үөрэнэ, бултаһа сатаабаттара быһыылаах. Ааспыт үйэ 50-с сылларыгар Ороссолуода анныгар күһүҥҥү хараҥаҕа өрүскэ борокуоттар сырыыларын ыйар-көрдөрөр бакеннар, маяктар лаампаларын уматар-көрөр бакенщик нуучча оҕонньоро баара. Ол оҕонньору дэриэбинэ дьахталлара үчүгэйдик билэллэрэ. Дэриэбинэҕэ тахсар күнүн ааҕа-кэтии сылдьан үүттэрин-сүөгэйдэрин, арыыларын хаһааналлара-бэлэмнииллэрэ. Бакенщик бытыга кытаран, уоттуйбут хортууһун хааһыгар саба түһэрэн, куул сүгэһэрдээх кэлэн, эйэргэһэ-хаадьылаһа тууһаммыт, сибиэһэй балыгынан, кыһыл-хара искэҕинэн мэнэйдэһэн барара.
Күн бүгүн даҕаны, 21-с үйэҕэ үктэннэннэр, ороссолуодалар “кур бэйэлэрэ кубулуйбакка” диир кэрэгэй буолуо, өбүгэлэриттэн бэриллибит үгэстэрин тутан олороллор. Аныгы көлүөнэ сыалыһардьыттар Эбэлэрэ уларыйа турар үөһүн батыһан балык сырыытын учуоттаан быһыттарын быһаллар. Сырыылара-айаннара, тырааныспардара, таҥастара-саптара тубустар-уларыйдар, бултуур ньымалара, туттар тэриллэрэ – анньыылара-сүүрдэрэ уруккулуу. Тымныыны-итиини аһарбат аныгы изовер матырыйаалы ойбону бүрүйэргэ-хайарга маанылаах-табыгастаах сабыы диэн хайгыыллар. Өбүгэ саҕаттан бэриллибит төрүт үгэстэрэ көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ бэриллиитин тыыннаах туоһутунан Ороссолуода агро-оскуолатын үөрэнээччилэрэ күһүнүн быһыт быһыытыгар, кыһынын быһыты көрүүгэ, балыгы орооһуҥҥа производственнай үөрэх маастардарын, учууталларын кытта тэҥҥэ сылдьыһаллара, быһаччы тутуһаллара-хабыһаллара буолар. Утум быстыбат, ситим салҕанар.
“Кур бэйэлэрэ кубулуйбакка диир кэрэгэй буолуо” диэн мэннэҕэ эппэтэҕим. Уолаттар быһыттарын көрөөт, мууһу дьөлөр бурдарын туппутунан, көрүөх бэтэрээ ойбоннору тэһитэлээн, “чиэрбэ, опарыш” айдаана буолан, күөгүлээн киирэн бардылар. Балаакка туруорунан, дьоҕус оһох оттунан Эбэ чысхааныгар кыһаммакка, бэрт сылаастык олорон көмүс күстэҕи, адаарыйбыт алыһары, дьорҕоот дьорохойу хаптаран ылыбыратан бардылар. “Аныгы сахалар, бааттаах балыксыттар диэн бу буоллахтара”, — биир дойдулаахтара, СӨ искусствотын үтүөлээх деятелэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи С.Н.Романов аатынан художественнай училище дириэктэрэ Кирилл Петрович Гаврильев-Кинтэҥ астына бэлиэтиир. Үөскээбит-улааппыт дойдутун, Өлүөнэ эбэтин бааттаах балыксыттарын туһунан уруһуйдуохтаах хартыынатын омоонун ойуулаан көрөр курдук…
Иван КСЕНОФОНТОВ, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru