Идэлэригэр үрдүк таһымнаах уонна ханнык баҕарар тургутан көрүүгэ бэлэм үлэһиттэрдээҕинэн уратылаах энергетика салаата хайа да кэмнэргэ биһиги өрөспүүбүлүкэбит экэниэмикэҕэ кыаҕар сүрүн чааһынан буолар. Энергетика Саха сирин бырамыысыланнаһын, тутуу уонна тырааныспар комплексын, норуот хаһаайыстыбатын базовай салааларын сайдыыларын төрүтүнэн буолар. Энергетика сайдыыта бүтүн өрөспүүбүлүкэ сайдыытын таһымын, инновация сайдыытын кыахтарын уонна нэһилиэнньэ олоҕун таһымын көрдөрөр. Энергетика алмааһы хостуур бырамыысыланнаска эмиэ сүҥкэн оруолу ылар.
edersaas.ru
16 сыл анараа өттүгэр Светлэйдээҕи гидроэлектростанцияҕа (ГЭС) бастакы гидроагрегат үлэҕэ киллэриллибитэ, онтон 2008 сыл балаҕан ыйын 8 күнүгэр ыстаансыйа үлэҕэ киллэриллибитэ дьоһуннаахтык биллэриллибитэ. 1978 сылтан тутуута саҕаламмыт ыстаансыйа уот энергиятын бастакы киловатын биэрбитэ. Билигин гидроэлектростанция үлэһиттэрин орто ахсаана 230 киһиэхэ тэҥнэһэр.
Бу эбийиэк Мииринэй оройуонун уонна Арҕаа Саха сирин гидроэнергетикатыгар төһө суолталааҕын, ыстаансыйа билигин төһө көдьүүстээхтик үлэлиирин биһиэхэ электростанция дириэктэрэ Леонид Федотов кэпсээтэ.
Электросилиэсэртэн саҕалаан
Леонид Степанович Үөһээ Бүлүү оройуонун Далыр сэлиэнньэтигэр 7 оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Леонид идэтин таларыгар кини үлэтэ, билиитэ уонна инникитин ылыахтаах үөрүйэҕэ дьоҥҥо улахан туһаны аҕалыан баҕарара. Ол иһин, кини тыһыынчанан киһи олоҕун туруга, төрөөбүт кыраайын сайдыыта тутулуктанар энергетик идэтин талбыта. 2004 сыллаахха Томскайдааҕы политехническай университет (электротехническай институт (ЭЛТИ)) автоматика уонна электромеханика факультетыгар инженер-электромеханик идэтигэр үөрэнэн бүтэрбитэ.
Леонид Федотов үүнэригэр-сайдарыгар үлэтин сүрүн миэстэтинэн Светлэйдээҕи ГЭС буолар. Кини манна 2004 сыл атырдьах ыйыттан электротехническай сыах учаастагын 4-с разрядтаах уот ыстаансыйатын тэрилин өрөмүөнүгэр электрослесарынан ылыллыаҕыттан үлэлиир. Леонид Степанович 16 сыл устата электрослесартан саҕалаан, “Бүлүүтээҕи ГЭС-3” АУо оҥорон таһаарыыга ситэриилээх дириэктэри солбуйааччыга – “Светлэйдээҕи ГЭС” салаатын дириэктэригэр тиийэ үүннэ. Кини бу уһун кэмнээх үөрүйэҕинэн, уот ыстаансыйатын бары үлэтин – ыстаансыйа хас биирдии тиэхиньиичэскэй узелын, механизмын уонна технологическай процеһын барытын билэр.
Дэҥҥэ көстөр ыстаансыйа
— Алмаастаах түөлбэлэргэ уот энергията ГЭС Бүлүүтээҕи каскадыгар оҥоһуллар. Кини иккис кэрдииһинэн Светлэйдээҕи ГЭС буолар. Ыстаансыйа, Саха сиригэр үгүс тэрилтэ курдук, судургута суох усулуобуйаҕа (килиимэт уратылара, өр сылларга ирбэт тоҥ) үлэлиир. Ол да үрдүнэн, эрэллээхтик уонна күрэстэһэр кыахтаахтык үлэлээһин үрдүкү таһымыгар сылдьар, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр уот энергиятын ырыынагар 3-с миэстэни ылар. Светлэйдээҕи ГЭС көмөтүнэн АЛРОСА оҥорон таһаарар уонна социальнай эбийиэктэрэ, ону сэргэ Бүлүү бөлөх улуустарын олорор дьиэлэрин пуондата уотунан уонна сылааһынан тиһигин быспакка хааччыллаллар.
Маннык эбийиэги тутуу ураты күүһү-уоҕу эрэйбитэ уонна уларыта тутуу кэнниттэн, 1990-с сыллар саҥаларыгар, үлэлэр тохтотуллубуттара. Оттон эбийиэк, “АЛРОСА” АХ сүрүн акционер быһыытынан бырайыакка кыттыһыар диэри, тохтотуллубута. Оччолорго хампаанньа уотунан бэйэтэ хааччыныахтаах диэн быһаарыы сөптөөөҕө, бу кэм-кэрдии ыҥырыыта этэ. Светлэйдээҕи ыстаансыйа Бүлүүтээҕи ГЭС каскадын иккис кэрдииһэ буолан туран, ирбэт тоҥҥо маннык эбийиэктэри тутуу уонна манна ылыллыбыт быһаарыылар өттүлэриттэн көрдөххө, дэҥҥэ көстөр ыстаансыйа. Билигин ГЭС эбийиэктэригэр, хас да тиэхиньиичэскэй узелтан ураты, дойдуга оҥорон таһаарыллар тэриллэри эрэ туһаналлар.
— Леонид Степанович, билигин Светлэйдээҕи ГЭС ханнык соруктары толороруй уонна оҥоһуллубут уот энергията ханна барарый?
— Үс гидроагрегат үлэҕэ киллэриллэн, уот ыстаансыйатын дьиҥнээх кыамтата 277,5 МВт тэҥнэһэр. ГЭС уот энергиятынан АЛРОСА алмаастаах комплексын эбийиэктэрин, алмаас, гаас, ньиэп хостонор сирдэрин уонна Бүлүү бөлөх улуустарын хааччыйар.
Төрдүс гидроагрегат үлэҕэ киирдэҕинэ, ГЭС 360,0 МВт кыамталаныаҕа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин арҕаа оройуоннарын (Мииринэй, Ленскэй оройуоннара уонна Бүлүү бөлөх улуустара киирэллэр) барытын уот энергиятынан хааччыйыаҕа.
— Оттон Светлэйдээҕи ГЭС АЛРОСА-ҕа туох оруоллааҕый?
— «Бүлүүтээҕи ГЭС-3” АУо сүрүн акционера – АЛРОСА” АХ (аахсыйалар 99,7313%). Хампаанньа аахсыйалар сүрүн бакыаттарын ыларын туһунан быһаарыыта уонна салгыы туруктаахтык үбүлээһинэ 1996 сыллаахха үлэтэ тохтотуллубут ыстаансыйаны тутууну киэҥ хабааннаахтык ыытарга уонна 2004-2008 сылларга Светлэйдээҕи ГЭС үс гидроагрегатын утуу-субуу бырамыысыланнай туһаҕа киллэрэргэ көмөлөспүттэрэ. ГЭС уотун туһанааччыларынан сүрүннээн АЛРОСА тэрилтэлэрэ (60 бырыһыаҥҥа тиийэ) буолаллар.
— Ыстаансыйаҕа ханнык саҥа технологиялар туһаныллалларый?
— Светлэйдээҕи ГЭС Арассыыйаҕа саамай аныгы электротехническай тэриллэринэн сэбилэммитин бэлиэтээн этэбин. Технологическай процесс ыстаансыйаҕа симиэнэ начаалынньыгын үлэлиир миэстэтиттэн автоматизированнай систиэмэнэн салайыллар. Салайыы уонна учуот интеллектуальнай систиэмэлэрин киэҥник киллэрии – ыстаансыйа кэлэр кэскилэ. 2023 сылга диэри үлэ эрэсиимин мониторинын систиэмэлэрэ үлэлиэхтэрэ, бу суһал-диспетчер салайыытын хаачыстыбата тупсарыгар тириэрдиэҕэ. Биһиги былааммытыгар ыстаансыйа бэйэтин наадыйыытыгар туһаныыны былааннааһыны автоматизациялааһын (2% тиийэ), уот энергиятын ороскуотун учуоттааһын, тэрили өрөмүөннээһин, тиэхиньиичэскэй хааччыйыы сыллааҕы уонна ыйдааҕы графиктарын былааннааһыны автоматизациялааһын комплекстарын киллэрии бааллар. 2021 сылга эрэгийиэннээҕи диспетчерскэй салайыыга чахчылары биэрэргэ сибээс радиорелейнай линиятын тутууну саҕалааһын былааннанар. Көрөргүт курдук, былааннаммыт саҥаны киллэриилэр саҥа информационнай технологиялары баһылааһыны, сибээс аныгы систиэмэлэрин туһаныыны кытта ситимнээхтэр. Биһиги ис кыахпытын көдьүүстээхтик олоххо туһаныы итиэннэ салайыы систиэмэлэрин бэлэмнээһин Саха сиригэр уот энергиятын генерациятын туругун улаатыннарыыга аналлаах сүрүн соруктары быһаарар сыаллаахтар.
Төрдүс гидроагрегат үлэлээтэҕинэ
— Билигин ГЭС ханнык кыһалҕалары көрсөрүй?
— Билиҥҥитэ ГЭС бырайыага суох таһымҥа үлэлиир, ол гынан баран, чугастааҕы кэминэн биһиги төрдүс гидроагрегаты үлэлэтиэхпит. Ону тутуу 2020-2030 сылларга “Бүлүүтээҕи ГЭС-3” АУо инвестиционнай бырагырааматыгар киллэриллибитэ. Оччоҕуна Светлэйдээҕи ГЭС суоттанар улахан кыаҕа толору кээмэйинэн туһаныллыаҕа.
Агрегаты үлэҕэ киллэрии Арҕаа оройуоннары уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин уотун систиэмэтин үлэтэ эрэллээх буоларын үрдэтэр эрэ буолбакка, ыстаансыйаҕа саҥа үлэ миэстэлэрин таһаарыаҕа. Оччоҕо интэриэһинэй уонна дьоһуннаах үлэҕэ эдэр исписэлиистэри киэҥник тардыахпыт.
Энергетика – боростуой да дуоһунастарга анал үөрэҕи ирдииринэн уратылаах салаа. Ол иһин, биһиги ГЭС-кэ эдэр исписэлиистэри бэлэмниибит. Үөрэх араас кыһаларын, ол иһигэр биһиги Светлэйдээҕи индустриальнай тиэхиньикуммут, Иркутскайдааҕы судаарыстыбаннай институт устудьуоннара сыл аайы биһиэхэ быраактыкаларыгар кэлэллэр. Светлэйдээҕи индустриальнай тиэхиньикуму бүтэрбит элбэх ыччат номнуо тэрилтэлэргэ үлэлиир. Бу – биһиги үлэбитигэр дьоһун суолталаах хайысха. Бэлиэтээн эттэхпинэ, 2020 сыл 9 ыйын түмүгүнэн ыстаансыйа үлэһиттэрин орто хамнастара 83 тыһыынча солкуобайга тэҥнэстэ.
— Энергетикаҕа үксүгэр салаа бэтэрээннэрэ үлэлииллэр, онтон оҕолоро кинилэр туйахтарын хатараллар. Эһиэхэ итинник утумнааһын баар дуо?
— Билигин үлэһиттэрбит 70-ча бырыһыаннара (саастара ортотунан 45) – бэлэмнэнии үлэтигэр уонна 2004 сыл балаҕан ыйыгар бастакы массыынаны үлэлэтиигэ кыттыбыт исписэлиистэр. Кинилэр – сүрүн тирэхпит, ГЭС төрүт дьоно. Ол гынан баран, эдэр ыстаансыйа буоларынан, билиҥҥитэ утумнааһынынан уонна биһиги тэрилтэбитигэр үөскээбит дьиэ кэргэттэринэн киһиргэнэр кыахпыт суох. Ол эрэн, Светлэйдэҕи индустриальнай тиэхиньикум устудьуоннарын сүрүн өттө – биһиги үлэһиттэрбит оҕолоро. Онон, биһиэхэ, дьиэ кэргэн династиялара баар буолалларыгар төрүттэр бааллар. Оттон ыччат ахсаана үлэ кэлэктиибиттэн 15 бырыһыан курдугун ылар.
* * *
Пандемия үлэ күннэригэр дьайыытын туһунан этэр буоллахха, Светлэйдээҕи ГЭС-кэ былааннаммыт уонна үлэ мунньахтара видео-конференцсибээс көрүҥүнэн ыытыллалларын бэлиэтиэххэ сөп. Ити ыстаансыйа тохтобула суох уонна эрэллээхтик үлэлииригэр хайдах да дьайбат. Леонид Федотов бэлиэтээбитин курдук, үлэ мэлдьи былаан, кыраапык быһыытынан уонна тохтобула суох барар. Ыстаансыйа энергетиктэрэ уот энергията муҥутуур эрэллээхтик уонна көдьүүстээхтик оҥоһуллуутуттан АЛРОСА хампаанньа эрэ буолбакка, Арҕаа Саха сирин элбэх ахсааннаах дьонун олоҕо уонна үлэтэ тутулуктанарын өйдүүллэр.
«Саха сирэ», edersaas.ru сайтка анаан «АЛРОСА» АХ пресс-сулууспата