Эр киһи, уол оҕо бу орто туруу дойдуга харыстыыр-көмүскүүр аналлаах күн сирин көрөр. Ол эрээри, хомойуох иһин, кэрэ аҥардарга илиилэрин көтөҕөр эр дьон билигин да баалларыттан киһи хомойор.
Кыыс оҕо барахсан сир симэҕэ сибэкки кэриэтэ тыллан-тупсан, таптыыр киһитигэр кэргэн тахсан, оҕо төрөтөн, аҕа ууһун салгыыр, тэнитэр аналлаах. Сорох кыргыттары кэргэннэрэ ытыстарын үрдүттэн түһэрбэккэ сыллыы-кууһа сылдьаллар. Оттон сорохтору… кырбаан, атаҕастаан, кэрэчээн бэйэлэрин кэҕиннэрэр, доруобуйаларын айгыратар эрэттэр бааллара кыһыылаах-абалаах даҕаны!
Надежда Ильина, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru
Мин оскуолаҕа үөрэнэр эрдэхпиттэн билэр кыыспын аҕыйах хонуктааҕыта көрсө түстүм. Кэргэннэммит, кыра кыысчаанын илиитигэр көтөҕөн, уолун сиэтэн, Дьокуускайга оҕо киинигэр көрдөрө киирбиттэр этэ. Көрөөт, тута билбэтэҕим. Урукку үөрбүт-көппүт тэбэнэттээх хараҕар санньыйыы күлүгэ түспүтүн бэлиэтии көрбүтүм. Күлэ-сала кэпсэтэр бэйэтэ сэрэнэ, кэтэнэ саҥарарын, туохтан эрэ куттанар курдук туттарын атыҥыраабытым. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан бастыҥ үөрэнээччи кыыс ханна да үөрэммэтэҕин дьиктиргии истэрим. Көрсүбэтэҕим уонча сыл буолбут киһибин кытта ирэ-хоро кэпсэтэ, үүттээх чэй иһэ дьиэбэр ыалдьыттата ыҥырбытым. Кыыһым көрдөрөрүн быыһыгар эдьиийигэр оҕолорун хаалларан, бэрт тиэтэлинэн кэлбитэ. Уонна олоҕун туһунан кэпсээнин саҕалаабыта…
«Көрсүүлэһэр уонна кырбыыр…»
«Оскуолаҕа үөрэнэ сырыттахпына, кэккэлэһэ олорор ыалбытыгар Алеша диэн аймахтара уол кэлэр этэ. Киэһэ аайы мустан оонньуурбут, ол сылдьан билсибиппит. Кини миигиттэн түөрт сыл аҕа этэ. Мин кинини сөбүлүү көрөрүм, кини мин бастакы тапталым этэ. Армияҕа баран сулууспалаан кэлбитин кэннэ сэмэй доҕордоһуубут улахан тапталга кубулуйбута. Оскуоланы бүтэрээппин кытары: «Чыычаах, мин эйигин таптыыбын, эйигинэ суох олохпун көрбөппүн, миэхэ кэргэн таҕыс», — диэбитэ уонна уураан ылбыта билигин даҕаны мин өйбөр хартыына курдук хатанан хаалбыт. Субу үөрэнэ бараары сылдьан таптыыр киһибэр «таптыыбын, эйигин талабын, кэргэн тахсабын» диэн кэргэн тахсарга сөбүлэҥмин биэрбитим. Ол кэрэ да кэмнэр этилэр… куруук маннык сыллыы-ууруу, таптыы сылдьыах, кини халыҥ көхсүтэ харыстыы эрэ сылдьыах курдуга, бу сиргэ аан дойду үрдүгэр мин эрэ дьоллоох курдугум. Ол күһүн дьоммут икки өттүттэн кыттыһан ньир-бааччы уруу тэрийэн, аал уоту оттубуппут. Онтон мин кини дойдутугар сүктэн барбытым.
Кийиит буолан кэргэним дьонугар кэлээппин кытары, кини дьонун сыһыаннара тосту-туора уларыйан хаалбыта. Алешам онно хараҕын симэр этэ. Ыал буолбут дьон быһыытынан дьонуттан туспа сиргэ көспүппүт. Бииргэ олорбуппут нэдиэлэ эрэ буолбутун кэннэ, аан бастаан илиитин көтөхпүтүгэр күнүм хараарарга дылы буолбута… Сарсыныгар ааттаһан туран бырастыы гыннарбыта… Ол курдук хаста да хатыламмыта, илиитэ олох бара турар буолбут этэ. Хаһааҥҥа диэри маннык тулуйуомуй диэн арахсан барыахпын санаталыы сылдьан, хат буолбутум. Оҕолонноҕуна көнүө диэн эрэл кыыма инникибин сардаҥардар курдуга. Ол эрэлим тарбах быыһынан кумах курдук көрдөрөн туран тохтубута… Ыарахан сырыттахпына да илиитин көтөҕөрүн тохтоппотоҕо… Оҕолонон баран, иккиһин хат буолбутум. Ол сылдьан саҥа үлэлии кэлбит учуутал кыыһы кытары көрсүүлэһэрин билбитим. Утары биир да тылы саҥардыбакка, сыгынньахтаан баран сиргэ төкүнүтэ сылдьан кырбыыр идэлэммитэ. Кини дьоно тугу да билбэтэх-көрбөтөх курдук тутталлара, барытыгар харахтарын симэллэрэ. Оннук кырбанан алта ыйдаах оҕону эрдэ төрөөбүтүм киһи буолбатаҕа… Ама да ааспытын иһин саныырга олус ыарахан… Биирдэ улаханнык сынньыллан баран оҕобун кытары дьоммор тиийбиппэр, ийэм : «Кэргэн тахсыбытыҥ да, олор», — эрэ диэбитэ, атын сүбэни-аманы биэрбэтэҕэ. Алеша кэлэн: «Көнүөм, төнүн, арыгыбын эмтэнним», — диэн ааттаспытыгар барсыбытым. Төрөөбүт дьиэбэр тыйыстык көрсүбүттэрин кэннэ хайыамый?! Дьиэлээх хотун аатыран киһим көнөрүгэр эрэнэн дьиэбэр төннүбүтүм. Алеша арыгытын испэт буолбутуттан санаам көтөҕүллэн, кыра да буоллар үлэ булан үлэлээн истэхпинэ, күнүүлээбитэ аатыран уурайарга күһэллибитим.
Дьэ, ыал курдук олорон барбыппыт, иккистээн оҕоломмутум. Кини дьаһалтаҕа суоппарынан киирбитэ. Ол сылдьан бииргэ үлэлиир дьахтарын кытары көрсүүлэһэр үһү диэн дьонтон истэн, эмиэ санаам алдьанан барбыта. Хас кэлэрин-барарын барытын маныы сылдьар, эмиэ хараҕым уутунан суунар күннэрим-түүннэрим тиийэн кэлбиттэрэ… Дьиэтигэр тохтообот, наар айаҥҥа сылдьар буолбута, үһүс оҕобун ыарахан сылдьан кыһыны быһа мууспун-маспын бэйэм кыстанар этим, бэл мас хайытарым… Билигин үс оҕолоохпут. Бу олорбут сэттэ сылбыт тухары биричиинэтэ суох кырбанан, доруобуйабын барытын айгыратан баран олоробун. Дьүөгэлэрбин барыларын үөҕэн тэйитэлээн, билигин санаабын атастаһар да киһим суохха дылы… Арахсан баран хаалыахпын, үс кыра эмдэй-сэмдэй оҕолоох ханна барыахпыный? Кини ону билэр, ол иһин таптаабытынан дьаабылыыр буоллаҕа… Маачаха аҕам ийэбинээн мин оҕолорбун көрсөн көмөлөһөргө кыһаллыбаттар. Хайдах буоларбын бэйэм да билбэппин. Оҕолорум улааталлара буоллар… барыам этэ диибин. Аҕалара көрдөрөн туран ийэлэрин быдьардык үөҕэрин, кырбыырын көрөн улаатыахтарын баҕарбаппын даҕаны… Барар сирим баҕана үүтэ буолан олорорбор эрэ тиийэбин. Киһим билигин даҕаны күүлэйдиирин бүтэйдии сэрэйэбин. Саатар «дьахтардаан» кэлэн баран, кырбаабата буоллар…» – диэт, хараҕын уутун туттуммакка уйа-хайа суох ытаан барбыта.
Россияҕа хас күн аайы 30 дьахтар суорума суолланар
25 сааһыгар маннык дьылҕаламмыт, маннык үчүгэй олоххо, аныгы сайдыылаах кэмҥэ үрүҥ күнү өрө көрдөрбөккө баттаан олорор, киһилии сиэрин сүтэрбит, ыттыйбыт кэргэнин илиитин-атаҕын кэтээн олорор кыыһы аһыннахпыан ньии… Туох ааттаах хара батталай?!. Киниэхэ хайдах көмөлөһөрү сыта-тура тобула-толкуйдуу сатаатым. Куоракка киирэн үлэлиэн, оҕолоро кыралара бэрт. Кэргэниттэн арахсан барыан, саҥа олоҕу саҕалыан куттанар даҕаны… Эрэ кэлэн тугу гынара биллибэт. «Арахсан хаал» диир этэргэ эрэ дөбөҥ, ис-иһигэр киирэн толкуйдаан көрдөххө, олус ыарахан… Үс оҕолоох соҕотох ийэ ханна баран олоруой? Ким киниэхэ көмө-тирэх буолуой?! Саатар биир эмэ идэҕэ үөрэммитэ буоллар, үүт-хайаҕас көстүө эбитэ буолуо… Полицияҕа үҥүстэҕинэ, син-биир босхолонон кэлэн кэһэтиэ…
Сүүрбэ биирис үйэҕэ сайдыылаах олоххо үктэннибит диибит даҕаны, дьиэ иһигэр атаҕастана, эрдэригэр кырбана, баттана олорор дьахталлар билигин да бааллара олохпут хаалынньаҥын көрдөрөр дии саныыбын. Бу биир киһи кыһалҕата буолбатах, барыбыт кыһалҕата. Россия үрдүнэн хас 30 мүнүүтэ аайы биир дьахтар кырбанар, хас күн аайы 30 дьахтар кырбанан күн сириттэн күрэнэр диэн ынырык статистиканы булан аахтым. Санаан көрүҥ, хас күн аайы 30 киһи тыына быстар!
Эр киһи кэрэ аҥарга, таптыыр кэргэнигэр, оҕолорун ийэлэригэр илиитин көтөҕөрө – кини куттаһын, эр киһи быһыытынан мөлтөҕүн, бэйэтин күүһүгэр эрэлэ суоҕун көрдөрөр.
Надежда Ильина, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru