Сахаларга «кэрэмэс киһи» диэн өйдөбүл баар. Чэпчэки тыыннаах, үтүө санаалаах киһи ураты сардаҥалаах буолар. Оннук киһиэхэ дьон талаһар.
edersaas.ru, Айталина Никифорова
Надежда Егорова-Намылы эмиэ дьону тардар итинник күүстээх. Кинини билбэт да киһи ирэ-хоро сэһэргэһиэн, дууһатын кистэлэҥин да сэгэтиэн сөп.
Ол – кини айылҕата, элэккэй эйгэтэ дьоҥҥо салгынынан тиийиитэ. Онно идэтигэр олус барсар эйэҕэс майгылаах, сырдык холумтаннаах, уйаҕас сүрэхтээх. Олох хайдахтаах да хахсаат тыала кинини уларыппат, тыйыһырдыбат, былытынан саппаҕырдыбат. Олохтон кэрэни эрэ таба көрүү курдук киһиэхэ барытыгар бэриллибэт талааннаах Надежда Егорова сүрэхтиин-быардыын курдаттыы кыһаллан, ис сүрэҕиттэн иэйэн-куойан туран идэтин, айар үлэтин, дьахтар дьолун туһунан туһунан сэһэргиир.
— Надежда Парфеньевна, эн ураты айар эйгэлээх дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт-үөскээбит киһигин. Биир ыалтан түөрт суруналыыс, үс суруйааччы куорсун анньынан көччөх гыммыккыт. Ол кистэлэҥэ туохханый?
— “Удьуорбун баттахпына, удьуор үтүө дьон дэтиэм” диэн бииргэ төрөөбүт убайым, мэдиссиинискэй наука доктора Валериан Николаев бэртээхэй хоһоонноох. Кырдьыга даҕаны, төрүт удьуордарым үтүө дьон буолуохтарыгар бүтэйдии эрэнэбин. Аҕам Парфений Данилович Николаев үөрэхтээх, үлэһит, күүстээх, быһый, суруксут аймахтардаахпыт туһунан кэпсиирэ.
Аҕабыт аҕыйах кылаас үөрэхтээх да буоллар, кинигэтин, хаһыатын туппутунан сылдьара. Тугу сэҥээрбитин, сэргээбитин адаархай буочарынан суруйан бэлиэтэнэрэ эбэтэр кырыйан ылан туспа паапкаларга сыһыарара. Ол үтүө үгэһи биһиги эмиэ үтүктэр дьон буолан биэрбиппит.
Оҕо эрдэҕинээҕи ыраас, сырдык эйгэм уонна аҕам, убайдарым кэһии гынан аҕалар саха классиктарын кинигэлэрин сыттыктанан утуйуум миигин биллибэтинэн суруксут идэтигэр сирдээбитэ буолуо. Бэһис кылааска үөрэнэ сылдьан, Николай Якутскай “Төлкө” арамаанын аахпытым. Маайыһы аһынан хараҕым уутун элбэхтик тохпутум. Талбыт кинигэм халыҥыттан саллабытым быһыылааҕа да, аҕыйах хонугунан ааҕан бүтэрбитим. “Төлкөнү” аахпытым соторутугар Николай Якутскай А.Күндэ аатынан Кутана орто оскуолатыгар илэ бэйэтинэн кэлэн ыалдьыттаан турардаах. Кинини кытары хаартыскаҕа түспүппүтүн уура сылдьабын. Билигин санаатахха, дьылҕа эмиэ биир бэлэҕэ эбит.
— Оҕо сааскыттан өйгөр-санааҕар хаалбыт саамай чаҕылхай, умнуллубат өйдөбүлүҥ ханныгый?
— Оҕо сааспын санаатахпына, куруук аҕам сэргэх мөссүөнэ көстөн кэлэр. Аҕабыт оҕолорун мөхпүтүн, улаханнык саҥарбытын да өйдөөбөппүн. Куруук үлэ үөһүгэр сылдьара, олус түргэн туттуулаах-хаптыылаах, сүүрүүнэн кэриэтэ сылдьар сымса киһи этэ. Арыый улааппыппыт кэннэ оттуу илдьэ барара. Кэрэттэн кэрэ айылҕалаах, тэлибирии оонньуур хатыҥнардаах Өттүктэйбит алааһыгар от мунньарбыт. Олус илистэ үлэлээбэтэрбит да, аҕабыт биһигини түөртүүр чэй кэннэ: “Чэ, тоойдорум, дьиэҕитигэр бара туруҥ”, – диэн кутаа сөрүүн чэйин ыймахтатан баран атаартыыра кэтэһиилээх да буолара. Сатыы тэбинэн эбэтэр бэлэсипиэтинэн айаннаан дэриэбинэбитигэр киирээппитин кытта түптэ унаар буруота тунуйа биэрэрэ. Тиэргэммитигэр чугаһаат, ийэбит Марфа Ивановна буһарбыт эттээх миинин сытын ыраахтан ыларбыт. Аны санаатахха, аҕабыт барахсан биһигини, кыра оҕолору, ыарахан үлэттэн сүрэхпитин астарбаппыт курдук, сөбүгэр үлэлэтэн, сөбүгэр сынньатан улаатыннарбыт эбит.
Үлэлии барыахтаах дьон утуйан хааллахпытына, утуйа сытар кырачааннарын сүүспүтүттэн сыллаталаан ылара. Ардыгар уһуктан баран, аҕам кэлэн сыллыырын кэтэһэ сытар буоларым.
— Киһи идэтигэр араас суолунан кэлэр. Үгүс суруналыыс кыра сааһыттан баҕаран, “Бэлэм буол” хаһыакка суруйан саҕалаабытын туһунан үллэстэр. Оттон эн идэҕин хайдах талбыккыный?
— Биирдэ да хаһыакка суруйбуппун өйдөөбөппүн. Быһата, оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, гуманитарнай хайысхалаах идэни талыахтаахпын билэр этим. СГУ-га саха салаатын бүтэрбитим. Оҕолорбун көрөн үлэлээбэккэ олорор кэммэр өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар машинистка миэстэтэ таҕыстаҕына солбуйарым. Инньэ гынан, быстах кэмҥэ “Бэлэм буол”, “Сахаада”, “Кыым” хаһыаттарга үлэлээбитим. Ол сылдьан хаһыат эйгэтигэр сыыйа-баайа сыстан барбытым. Аан бастакы кыра матырыйаалбын “Киин куорат” хаһыакка атын аатынан бэчээттэппитим. Хаһыат оччотооҕу эрэдээктэрэ Андрей Аргунов матырыйаалларбын уларыппакка бэчээттиириттэн эрдийэн, суруйар буолан барбытым.
— Туох да диэбиттэрин иһин, суруналыыс бэйэтигэр чугас тиэмэтин суруйар, атыннык эттэххэ, оччоҕуна кини итэҕэтиилээх, сэргэх матырыйаалынан ааҕааччыларын үөрдэр. Эн култуура, ускуустуба эйгэтин элбэхтик сырдатаргын билэбит. Тыйаатырга тапталыҥ хаһан уһуктубутай?
— “Хаһыат суруналыыһа “универсал” буолуохтаах, ханнык да тиэмэҕэ ааҕааччы сэҥээриитин ылар гына суруйуохтаах”, – дииллэр. Мин санаабар, бэйэҕэр чугастык сыппат тиэмэҕэ ананнаххына, төттөрүтүн, өссө умсугуйан, дураһыйан туран ылсаҕын. Сорох дьоруойгун өр ыараҥнатан суруйаҕын, сороҕуҥ бэйэтэ “ыллыы-ыллыы” сурукка тиһиллэр.
Оттон тыйаатырга, артыыстарга тапталым оҕо эрдэхпиттэн баара. Оҕо сааһым биир бастыҥ өйдөбүлүнэн биһиги кыра нэһилиэкпитигэр артыыстар кэлиилэрэ буоларын туһунан элбэхтик ахтабын. Хаһыакка бастакы суруйууларым Саха тыйаатырын артыыстарын туһунан этилэр.
— Биир сыл “Көдьүүстээх суруйуу” иһин диэн
— Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун биир сүрүн бириэмийэтигэр тиксибитиҥ. Бириэмийэни доруобуйа харыстабылын туһунан хорутуулаах суруйууларын иһин ылбытыҥ.
— “Көдьүүстээх суруйуу иһин” бириэмийэни ылбыппыттан олус долгуйбутум. Мэдиссиинэ тиэмэтигэр суруйуу биир өттүнэн көрдөххө, олус умсугутуулаах, ол эрээри, улахан эппиэтинэстээх. Нууччалыы эттэххэ, “тонкай” көрүүнү эрэйэр. Баар кыһалҕалар быһаарыллалларыгар суруналыыстар ханан эрэ төһүү күүс буоллахпытына, ол ситиһиибит буолуо этэ.
— Дьахтар дьоло туохханый?
— Дьахтар дьоло – оҕолоругар. Уолаттарым, сиэннэрим этэҥҥэ сылдьалларыттан, чэгиэн доруобуйалаах буолалларыттан ордук дьолго дураһыйбаппын диэн сэмэйдик этиэххэ сөп.
— Оттон эн бэйэҕин дьоллооҕунан ааҕынаҕын дуо?
— Орто дойдуга дьахтар буолан төрөөбүтүм – бэйэтэ дьол дии саныыбын. Атына бэйэҕиттэн тутулуктаах.
— Уус-уран суруйууларгар ханнык тиэмэ ордук долгутарый?
— Оҕолорбун көрөн үлэлээбэккэ олорбут кэммэр иэйии ордук киирбит эбит дии саныыбын. Дьон-сэргэ ортотугар аҕыйахтык сылдьар буолан буолуо, саппаҕырбыт, тууйуллубут санааларым үүйэ-хаайа тутаннар, дьахтар дьылҕатын таарыйар кэпсээннэр суруллан хаалбыттар эбит. Төһө үчүгэй айымньы тахсыбыта тэҥнэбилгэ биллэр быһыылаах. Тоҕо диэтэххэ, сорох биир идэлээхтэрим урукку суруйууларбын аахтахтарына, “ити хаһан суруйбуккунуй” диэн чопчулаан ыйытааччылар. Болҕомтолоох ааҕааччы кыраҕы харахтаах.
— Тоҕо Намылы диэн ааттаммыккыный?
— Эрдэтээҥҥи уонна арыый кэлиҥҥи кэпсээннэрбин түмэн,
“Бичик” кинигэ кыһатыгар көрдөрө биэрбитим. “Ылыныахтара, сөбүлэһиэхтэрэ дуо” диэн олус долгуйбутум. Кыһа сүрүн эрэдээктэрэ Август Егоров үтүө алгыһынан кинигэм бэчээттэнэр буолбута. Ол эрээри, “нууччалыы аат-суол тугу да эппэт, псевдонимна булун” диэбиттэрэ.
Онуоха 1985 сыллаахха ийэбит Марфа Ивановна үбүлүөйүгэр анаммыт көрсүһүүгэ биир ааҕааччы миигин эмиэ итинник диэбитин санаан кэлбитим. “Билии” уопсастыба лектора Алексей Афанасьев-Сэһэн Өлөксөй: “Мин эйигин улаханнык билбэппин. Онон псевдонимна булун, оччоҕо эрэ эн суруйууларгын ааҕыам. “Тугут” диэн ааттаан”, – диэн саала иһигэр мустубут дьону күллэрбитэ. Мин ону: “Өссө да үүн-сайын, киэҥ ааҕааччыга биллэр киһи буол” диэн алгыһын эппитин курдук ылыммытым.
“Бичиктэр” аатта бул диэбиттэригэр чугас дьоммунуун, дьүөгэлэрбиниин толкуйга түспүппүт. Ыарахан сорук этэ. Төрөөбүт ыйбынан “Кэрэчээнэ” диэн ааттаах эбиппин. Ону: “Сааһырдахпына Кэрэчээнэ диэн ааппынан дьону күллэриэм дии. Санаммытын диэхтэрэ”, – диэн ити аакка тохтооботоҕум. Уопсай сүбэнэн Намылы диэн ааттаммытым. Дьүөгэлэрим саҥа ааппар үөрэтэ, чугаһата сатаан хас биирдии хамсаныыбын “намылытан” да биэрэллэрэ. Ол аайы күлүү-үөрүү буоларбыт.
— Олоххор ханнык санаанан салайтараҕын?
— Аһара барбакка, сөбүн көрөн сылдьыы, орто дойдуга ыалдьыт буолан кэбит олохпун сиэрдээхтик олорорго кыһаллыы.
— Мин эйигин олус үлэһит, умсугуйан туран хаһыакка үлэлиир суруналыыһынан сыаналыыбын. “Утаппыттыы үлэлииртэн” салгыбатыҥ дуо? Маныаха угуйар сүрүн күүһүҥ туохханый?
— Үтүө тылларгар махтал. Эн эппит хаачыстыбаларыҥ кырдьык баар эбит да буоллахтарына, иитиллиибиттэн уонна идэбин таптыырбыттан буолуо дии саныыбын. Ханнык да үлэҕэ ылсыстахпына, үрдүнэн-аннынан буолбакка, хаачыстыбалаахтык, эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһары бэйэбиттэн ирдиибин. Онуоха дьон махтала, үтүө санаата сүрүн күүс буолар.
Айталина НИКИФОРОВА, (2013 с. суруйуутуттан)