Экэниэмикэ наукатын хандьыдаата, тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Василий Винокуров “Саха сылгыта – норуот дьылҕата” ыстатыйата ааспыт ыйга “Саха сирэ” хаһыат хас да нүөмэригэр тахсыбыта.
edersaas.ru
Сылгыны үөрдээн иитии саха омук төрүт дьарыга, тыа сирин олохтоохторун дохуоттуур уонна тыа хаһаайыстыбатын биир көдьүүстээх салаата буолар. Саха сылгыта экстремальнай айылҕалаах хотугу сиргэ үөскэтиллэн ууһатыллыбыт, тайҕа кыылларын уонна хотугу таба курдук айылҕа ресурсаларын туһанар, киэҥ нэлэмэн сири-уоту иччилиир туспа боруода быһыытынан билиниини ылыан ылбыта. 1917 сыллаах өрөбөлүүссүйэҕэ диэри сылгы сүрүннээн көлө итиэннэ таҥнар таҥаһы, аһыыр аһы хааччыйар дьиэ сүөһүтэ этэ. Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии сылларын кэнниттэн көлө быһыытынан туһаныллара сыыйа аччаан испитэ.
1960-с сс. саха сылгытын этэ киһи организмыгар радиация дьайыытын мөлтөтөр дьоҕурдааҕа биллибитэ. Инньэ гынан, саха сылгытын этин Япония атыылаһан ылан, радиацияттан көмүскүүр дьайыылааах биоактыыбынай эбииликтэри оҥорууга туһаммыта.
1990-с сс. Арассыыйа Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Криолитозона биологическай проблемаларыгар институтун, М.К. Аммосов аатынан Саха судаарыстыбаннай университетын уонна Саха сиринээҕи Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун учуонайдара саха сылгытын этигэр-сиинигэр радиацияны сэргэ тастан дьайыылары, стресстэри утары туттуллар биоактивнай эттиктэр баалларын быһаарбыттара. Ол курдук, Дьөһөгөй оҕотугар киһи организмын адаптациялыыр, иммунореактивноһы нуорматыгар түһэрэр, сахарнай диабеты намтатар, атеросклероз патологияларын, кырдьыыны бытаардар о.д.а. эттиктэр баалларын дакаастаабыттара.
Криолитозона биологическай проблемаларын института (КБПИ) кэлиҥҥи сылларга кэнэҕэски өттүгэр биоактыыбынай эбииликтэргэ төрүт оҥостор сыалтан саха сылгытын этин-сиинин (хаанын, этин, былчыҥнарын, былчархайдарын) биохимическэй састаабын үөрэтиини саҕалаата. Чинчийии көрдөрөрүнэн, сылгы бородууксуйатынан оҥоһуллубут биоактыыбынай эбииликтэр илии-атах ыарыыларын, уҥуох көмүрүөтүйүүтүн сэрэтэргэ уонна эмтииргэ, ууһатар былчархайдары сайыннарарга, радиацияны уонна анемияны эмтииргэ хаан састаабын быһыытынан көдьүүстээхтик туһаныллар эбиттэр. Онон бу хайысханы сайыннаран, нэһилиэнньэ доруобуйатын тупсарар, дьон-сэргэ олоҕун уһатар биопрепараттары оҥорууну бырамыысыланнай таһымҥа таһаардахха, өрөспүүбүлүкэҕэ сылгыны үөрдээн иитии билиҥҥитээҕэр быдан барыстаах салааҕа кубулуйар кыахтаах. Онуоха биири өйдүүр наада: үрдүк биотехнологическай производство элбэх сылгылаах, сэртипикээттээх, идэтийбит бөдөҥ хаһаайыстыбаҕа эрэ тэриллэр кыахтаах. Итини тоһоҕолоон бэлиэтээн тураммыт, биһиги Василий Винокуров туруорбут боппуруостарын биһириирбитин биллэрэбит.
Василий Степанович Новосибирскайга таһаартарбыт “Развитие традиционных отраслей Севера на базе охраняемых территорий” монографията научнай эйгэҕэ үрдүктүк сыаналанар. Кини өссө “Үчүгэй” УоПХ дириэктэрдиир сылларыгар, 1980-с сс. бүтүүлэригэр — 1990-с сс. саҕаланыыларыгар, биһиги институппутун кытары үлэлэһэн, таба өҥүргэс муоһуттан, атын да уорганнарыттан уонна лабыктаттан аска-үөлгэ, мэдиссиинэҕэ, косметологияҕа туттуллар биопрепараттары оҥорууну саҕалаабыта. Ол бородууксуйа билигин өссө сайдан, Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, Евросойуус дойдуларыгар тарҕанар.
Василий Степанович Өймөкөөн улууһун Сордоҥноох нэһилиэгэр 800 сылгылаах аахсыйаламмыт хаһаайыстыбаны тэрийиигэ оҥорбут биисинэс-былаана өрөспүүбүлүкэҕэ сылгы салаатын аныгы олох таһымынан сайыннарарга пилотнай бырайыак буолуон сөп.
Борис Кершенгольц, бэрэпиэссэр, СӨ академига, СС НА Криолитозона биологическай проблемаларыгар институтун сүрүн научнай үлэһитэ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru