Быйылгы 2020 сыл дойдубут үрдүнэн «Кыайыы уонна кэриэстэбил сыла» аатынан бара турар. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ мин дойдум, Чурапчы оройуонун II Мэлдьэхси нэһилиэгин хорсун уолаттара, төрөөбүт дойдуларын, алаастарын, дьиэ кэргэттэрин туһугар өлөллөрүн да кэрэйбэккэ, фашистары утары хорсуннук сэриилэспиттэрэ.
Уоттаах сэрии, уот кураан…
Сэрии нэһилиэк биир да ыалын тэлгэһэтин тумнубатаҕа. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ II Мэлдьэхси нэһилиэгиттэн төрүттээх 149 киһи, үүнэн иһэр ыччаттар, туруу үлэһит дьон бэбиэскэ тутан, кыргыһыыга барбыттара… Сэрии үгүс ыалга хаһан да умнуллубат аһыылаах ыар сүтүгү аҕалбыта. Үгүстэр иитэр-аһатар дьоно, уолаттара суох, аҕалара суох тулаайах хаалбыттара.
Арҕаа фроҥҥа сэриилэспит 117 буойунтан 71-рэ кыргыһыы толоонуттан эргиллибэккэ, көмүс уҥуохтара Арҕааҥҥы фронт хонуутугар хаалбыта… Бу 71 дьоруойдуу охтубут буойуннартан 62-тэ — олохторун саҥа саҕалаан эрэр, нэһилиэк кэскиллэрэ ыччаттар сэрии уотугар умсубуттара. Нэһилиэктэн сэриигэ сылдьыбыт 15 офицертан 14-дэ, 10 сержантан 6-та дойдуларыгар эргиллибиттэрэ.
Биһиги нэһилиэкпит сэриигэ 9 хомуньууһу, 40 хомсомуол чилиэнин биэрбитэ.
II Мэлдьэхситтэн летчик, полк штабын начаалынньыга, капитан Семен Егорович Аммосов, политрук Василий Петрович Андросов, политрук Иннокентий Федорович Попов, «Тахсыбыт Сардаҥа» холхуос бэрэссэдээтэлэ Николай Семенович Тарабукин, «Тахсыбыт Сардаҥа» холхуос чулуу үлэһитэ Михаил Прокопьевич Далбаев кыргыһыы хонуутугар дьоруойдуу охтубуттара…
Сэриигэ ыҥырыллыбыт нэһилиэк 40 комсомолеһыттан 33 ыччат сэрии толоонуттан эргиллибэтэхтэрэ. Ити курдук, нэһилиэктэн 10 учуутал үөрэхтээх уонна үөрэнэ сылдьар уолаттартан 7-лэрэ сэрии хонуутугар үйэ-саас тухары хаалбыттара…
Дьылҕа хаан ыйааҕынан диэххэ дуу: Иван Дмитриевич Кузьмин, Александр Кузьмич Пестерев, Константин Петрович Платонов, Николай Григорьевич Родионов уоттаах сэрииттэн тыыннаах ордон, дойдуларыгар эргиллии үөрүүтүн билбиттэрэ…
2015 сыллаахха, Улуу Кыайыы 70 сылын көрсө ыһыахха II Мэлдьэхси сиригэр түмсүүгэ, нэһилиэкпит 149 буойунуттан тыыннаах тиийбит биир да киһитэ суох хаалбыппыт барыбытыгар улуу кутурҕан буолбута. Үөрүү уонна хомолто бииргэ сылдьаллар…
II Мэлдьэхси буойуттарыттан Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ, хорсун быһыыларын, бойобуой үтүөлэрин иһин фроҥҥа сылдьар кэмнэригэр 17 буойун уордьаннарынан, 24 буойун мэтээллэринэн наҕараадаламмыттара.
Мин аҕам
Мин аҕам Николай Григорьевич Родионов 1917 сыллаахха ахсынньы 5 күнүгэр Родионов Григорий Архипович уонна Родионова Александра Петровна диэн ыалга II Мэлдьэхси Күндүлүгэр иккис оҕонон күн сирин көрбүт.
Начаалынай оскуоланы Мэлдьэхситигэр Күндүлгэ бүтэрбитэ. 1937 сыллаахха Дириҥҥэ саҥа аһыллыбыт 7 кылаастаах оскуолаҕа киирэн үөрэнэр, онон бу оскуола выпускниктарыттан биирдэстэрэ буолар.
1939 сыллаахха Чурапчытааҕы педучилищены бүтэрэн, учуутал идэтин ылаат, ити сылтан Дириҥ оскуолатыгар учууталлаан барар. 1942 сыллаахха Хайахсыт нэһилиэгэр 5 кылаастаах оскуола аһыллар, онно учууталынан ыыталлар. Ол кэмҥэ, иккис хомуурга, 1942 сыллаахха балаҕан ыйыгар сэриигэ бэбиэскэ тутан, армияҕа барар. Дьокуускайтан «Красная Якутия» борохуотунан айаннаан, Иркутскай куораты булаллар. Онно Мальта байыаннай лааҕырга снайперскай чааска үөрэнэр. Ол кэнниттэн Хотугулуу-Арҕааҥҥы фроҥҥа тиийэн, 188-с стрелковай дивизия 388-стрелковай полкатын 3 ротатын 2 взводун састаабыгар киирсэн, тохсунньу ыйтан фронт инники кирбиитигэр түбэһэр. 1943 саҥатыгар Ильмень күөлү туораан, Старай Русса куораты босхолуур бирикээс кэлэр. Бу иннинэ кини оһуобай хайыһар биригээдэтигэр көһөрүллүбүт. Онон, хайыһар биэрэллэр, маскировкалыыр маҥан халаат кэтэрдэллэр. Кинилэр 3 роталарын лейтенант Самсонов (Ленин уордьаннаах) хамаандалыыр эбит.
Старай Руссаҕа 8-с немецкэй армия оборуонанан сытар, оборуоната күүстээх, онно эбии тула өртө киллэм хонуу, истиэп, аһаҕас дойду. Онно төхтүрүйэ-төхтүрүйэ сэриилэһэн, уот-буулдьа ортотунан Подгощи диэн нэһилиэнньэлээх пууну уонна тимир суол ыстаансыйатын улахан кыргыһыынан босхолообуттара… Онтон салгыы куорат диэки кимэн киирэн иһэн, илиитигэр уонна өттүгэр ыараханнык бааһыран, санчааска киирэр. Аҕам Горькай куорат госпиталыгар уһуннук эмтэнэн, 1 группалаах сэрии инбэлиитэ буолан, дойдутугар эргиллибитэ. Кыргыһыыларга хорсун быһыытын көрдөрөн, «Албан аат III истиэпэннээх» уордьанынан наҕараадаламмыта.
Сэрииттэн кэлэн баран, бастаан Мэҥэ-Хаҥалас, онтон Чурапчы оройуоннарыгар райсовет байыаннай отделыгар начаалынньыгынан үлэлээбитэ.
1945 сылтан Хайахсыт нэһилиэгэр, онтон 1946-49 сыллардаахха II Мэлдьэхси оскуолатыгар учууталынан үлэлиир. Ол кэнниттэн 1949 сылтан 1976 сыллаахха пенсияҕа тахсыар диэри Анаабыр, Эдьигээн оройуоннарыгар учууталлаабыта.
Аҕам сэрии туһунан анаан кэпсээбэт этэ. Улаханнык хаайдахха, оскуолаҕа (кылаас чаастарыгар) эрэ бэрт кылгастык ахтан ааһара…
Кини 40-тэн тахса сыл устата начаалынай оскуолаҕа учууталынан үлэлээн кэлбитэ. Үөрэнээччилэрэ, хас да көлүөнэ ыччат, учууталларын Николай Григорьевиһы, куруутун сырдык санаанан, оҕо саастарын кэрэ кэмнэрин кытта тэҥҥэ саныылларын-ахталларын миэхэ кэпсииллэр. Киһи туһунан ахтыы өйгө-санааҕа баар буоллаҕына, ол аата кини тыыннаах.
Николай Григорьевич 83 сааһыгар, 1999 сыллаахха, ыалдьан өлбүтэ. Кини көмүс уҥуоҕа Дириҥҥэ өр сылларга бииргэ олорбут, олоҕун аргыһа, түөрт оҕотун ийэтэ, элбэх сиэн, хос сиэн эбээлэрэ Варвара Осиповна Пестерева аттыгар бииргэ сытар. Кинилэр олохторун ыччаттара салгыыллар…
Үйэлээҕи, туһалааҕы саныыр, инники кэскиллээҕи тэнитэр дьарык өрүү махталлаах! Санаа салҕанара, утум уһуура үчүгэй. Үйэтитии үлэтэ тохтоло суох салҕаныахтаах…
Мин 1945 сыллаахха II Мэлдьэхсигэ дьонум дойдуларыгар төрөөбүппүн. Аҕам уоттаах сэрииттэн тыыннаах ордон кэлэн, миигин күн сирин көрдөрбүтүгэр махталым, иэһим муҥура суох! Ийэм Мэлдьэхсигэ «Тахсыбыт сардаҥа» холкуос бэрэссэдээтэлэ этэ.
1951 сыллаахха, партия ыытар, нэһилиэктэри бөдөҥсүтүү, холбооһун бэлиитикэтигэр сөп түбэһиннэрэн, II Мэлдьэхси нэһилиэгин киинин Аччыгый Ньүлдьүгэ баар бөһүөлэги, Дириҥҥэ Хоптоҕо нэһилиэгэр барытын көһөрөн киллэрэллэр. Онон, Аччыгый Ньүлдьү төрүт алааһыгар биир-икки эрэ ыал, дьиэ хаалар.
Мин ийэлээх аҕам онно олус хомойбуттарын, санаарҕаабыттарын, 6 саастаах да буолларбын, барытын өйдүүр, билэр-сэрэйэр этим.
Онон, II Мэлдьэхси диэн ааттаах нэһилиэк суох буолан, эстэн, урукку үлэлээн-хамсаан олорбут көлүөнэ дьон аата-сураҕа суураллан, иһиллибэт да, суруллубат да буолан хаалбыта…
1952 сыллаахха аҕам Саха АССР үөрэҕин миниистирин бирикээһинэн Эдьигээн оройуонун Кыстатыамыгар 7 кылаастаах оскуолаҕа сэбиэдиссэйинэн ананан, онно көһөн тиийэбит. Ийэм Кыстатыамҥа сельсовет бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Эдьигээн сирэ-уота, дьоно-сэргэтэ, үс үллэр үөстээх Өлүөнэ Эбэ биһигини үчүгэйдик, эйэҕэстик көрсүбүтэ уонна харааннаабыта. Улаатар-сайдар сааһым онно ааспыта, онон Эдьигээн мин иккис дойдум буолар.
Сир-дойду өтөхсүйүө суохтаах!
Мин аҕа саастаах биир дойдулааҕым, ССРС уонна СӨ култууратын туйгуна, Чурапчы улууһун, Хоптоҕо нэһилиэгин уонна Үөһээ Бүлүү Үөдүгэй нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, хоту көһөрүллүү кыттыылааҕа, култуура эйгэтигэр өр сылларга үлэтин-сыратын биэрбит, билигин да үлэлии-тэрийсэ сылдьар Афанасий Дмитриевич Аммосов уонна СӨ тыатын хаһаайыстыбатын, СӨ профтехүөрэхтээһинин туйгуна, Чурапчы улууһун Хоптоҕо нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ Михаил Николаевич Корякин өр сылларга сыралаһан, кытаанахтык ылсан, “Мэлдьэхси Түмсүүтэ” уопсастыбаннай хамсааһын тэрийиитинэн, 5 халыҥ кинигэни бэчээккэ таһаардылар. “Бөрүөнэн суруллубут суоруллубат” – диэн өс хоһооно баар. Бу – дьиҥнээх “Пааматынньык — кинигэ” буолар! Чахчы, бу биэс халыҥ кинигэни “II Мэлдьэхси пааматынньыга” диэн ааттыахпын баҕарабын.
Бастакы кинигэ: “Аҕа дойду көмүскэлигэр” – 2005 с; иккис кинигэ: “Хоптоҕо нэһилиэгэ” Чурапчы улууһа 1. – 2015 с; үһүс: “Хоптоҕо нэһилиэгэ” Чурапчы улууһа 2. – 2017 с; төрдүс: “II Мэлдьэхси нэһилиэгэ” Бастакы кинигэ – 2019 с; бэһис кинигэ: “II Мэлдьэхси нэһилиэгэ” Иккис кинигэ – 2019 с.
Икки кэнники кинигэ 1766 сылтан саҕалаан, “II Мэлдьэхси” диэн аатыран-сураҕыран олорбут нэһилиэк туһунан, киэҥ хабааннаах, историческай элбэх матырыйааллардаах, элбэх, сэдэхтик көстөр хаартыскалардаах, ахтыылардаах, таблицалардаах дьоһун кинигэлэр буолбуттар. Биир дойдулаахтарбыт, ытык кырдьаҕастарбыт дьиэтээҕи архыыптарыттан хаалбыт суруктара, хаартыскалара төһүү буолбуттар. Ону ааптардар булан-мунньан, сааһылаан, өр үлэлэһэн, дьоһуннаах кинигэ оҥорбуттара олус махталлаах.
Афанасий Аммосов уонна Михаил Корякин бу кинигэлэри биир харчыта суох босхо суруйдулар. Ол кинилэр төрөөбүт дойдуларыгар муҥура суох бэриниилээхтэрин уонна дойдуларыгар тапталларын туоһута буолар.
Ааспыт ХХ үйэ сорох социальнай уонна бэлитиичэскэй алҕастара көннөрүллүөхтээх. Нэһилиэги сайыннарыыны билиҥҥи салайааччылар торумнуохтарын сөп этэ.
Саҥа үйэҕэ II Мэлдьэхси нэһилиэгэ хаттаан тиллиэ, үтүө аата-суола эргиллиэ, сири кэскиллээхтик туһаҕа таһаарар, олоҕу олохтоохтук салайар өй-санаа эдэр дьоммутугар киириэ диэн эрэллээхпит. Сир-дойду өтөхсүйүө суохтаах! Өбүгэлэрбит санаалара онно сыттаҕа буолуо…
1941-1945 сс. уоттаах сэрии, хоту көһөрүллүү, хоргуйуу, «Үлэ фрона»… Эрэйи-муҥу, аччыктааһыны, сэриини эҥэрдэринэн тэлбит, булгуруйбат модун санаалаах, аҕа саастаах кырдьаҕас ытык-мааны дьоммутугар саас үйэ тухары албан аат буолуохтун!
Биһиги сэрии толоонугар охтубут хорсун уолаттарбытыгар, тыыл, үлэ фронугар хоргуйбут-быстыбыт биир дойдулаахтарбытыгар — сыл-хонук аастаҕын аайы кинилэргэ сүгүрүйэрбит өссө күүһүрэн иһэр.
Георгий РОДИОНОВ,
ССРС (Арассыыйа) Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ, РФ үтүөлээх худуоһунньуга, СӨ норуодунай худуоһунньуга, СӨ искусствотын үтүөлээх диэйэтэлэ, Петровскайдааҕы наука уонна искусство академиятын дьиҥнээх чилиэнэ.
Сүрүн хаатыскаҕа: Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ, “Албан Аат” уордьан кавалера Н.Г.Родионов.