Дьокуускай куорат Покровскайдыыр суолун тохтобулугар биир кырдьаҕас эмээхсин туран эрэ: “Сиэннэрбэр киирэн эрэбин да, оптуобуспут кэлбэтэ. Били оҕом да массыынатынан тиийэн кэлбэт ээ”, — диэн, суол нөҥүө өттүн одуулуу сатыы турда. “Оттон оҕоҕор төлөпүөннээ, хата биһиги олорсуохпут”, — диэн аҕамсыйбыт эр киһи өс-саҕа буолла.
edersaas.ru
Онуоха эмээхсин: “Ээ, ол барахсан мин оҕом буолбатах. Тохтобулга турдахпына, хаста да бэйэтэ баҕатынан олордон, буор-босхо илдьэн биэрбитэ”, — диэн астына кэпсээтэ. “Ол билигин оннук үтүө санаалаах дьоннор бааллар дуо?…”—дэһистилэр чугас турбут атын дьон. “Дьэ, бааллар! Ол барахсан төлөпүөнүн эрэ билбэппин. Дьиҥэр, куоракка ыытыллар оһуохайдарга уонна араас кэнсиэртэргэ көрөбүн-истэбин. Өссө бу соторутааҕыта “Эн сулускун-50+” куонкуруска ыллаата ээ. Мин билэр-билбэт дьоммун киниэхэ куоластаттым. Махталбын саатар оннук биллэрдим”, — диэтэ.
Мин кини ким буоларын тута биллим. Кини — сцена бэтэрээнэ, ырыаһыт, 1986 сылтан “Оһуохай” уопсастыба тэрийсээччитэ, тутаах киһитэ, араас куонкурус, бэстибээл хас да төгүллээх лауреата уонна дипломана Мария Захарова.
Мария Васильевна, кырдьыга да, төһө да биэнсийэ сааһыгар тиийдэр, күн бүгүҥҥэ диэри илиитин уруултан араарбат. Бэйэтин тапталлаах “Сузуки” массыынатынан оҕолорун, сиэннэрин, элбэх ахсааннаах аймахтарын наадаларыгар тириэрдэр үлэлээх. Ол быыһыгар тохтобулга турар кырдьаҕастарга, кырачаан оҕолорго тохтоон: “Баһаалыста, мин массыынабар олорсон абырааҥ. Тиийиэхтээх сиргитигэр олордон биэриэм”, — диир үтүө үгэстээх. Этэргэ дылы, били көстүбэт камераны эргитэн көрөр буоллар, итэҕэйбэккэ кэтэҕэмэйдии турар дьон араас сирэйин көрүөххэ сөбө буолуо.
ххх
Маннык үтүө санаалаах, сырдыгынан сыдьаайа сылдьар Мария Захарова Сунтаар улууһун Күүкэй сэлиэнньэтигэр 9 оҕолоох ыалга соҕотох кыыс оҕонон төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ Анна Саввинова уонна Василий Борисов күн сириттэн эрдэ күрэнэннэр, убайыныын бырааттарын көрөн-харайан улаатыннартаабыта. Ол оҕолор бары этэҥҥэ улаатан, оҕо-уруу тэринэн, Мария Васильевна билигин даҕаны 70-ча киһини дьаһайан, сүбэлээн-амалаан, өйөөн илдьэ сылдьар. Убайа Борис Саввинов сааһын тухары тырахтарыыһынан үлэлээбитэ, тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.
Кыыс аҕата суоппар буолан уонна уолаттары кытары эҥэрдэһэн улаатан, кыра эрдэҕиттэн тиэхиньикэҕэ сыстыбыта. Бэйэтэ этэрин курдук, 5 сааһыттан матасыыкыл, массыына үрдүгэр улааппыта. Оскуола кэнниттэн төрөөбүт сопхуоһугар икки сыл үлэлээн баран, Дьокуускайга кэлэн университекка туттарсан көрбүтэ да, кыайан киирбэтэҕэ. Кыыс бу кэмҥэ төһө да дойдутун, бырааттарын аҕыннар, төнүннэҕинэ эмиэ хотоҥҥо эрэ үлэ баарын санаан, атыннык дьаһаммыта. Ол эбэтэр Нам улууһун Граф Биэрэгэр ОПТУ-га киирэн, суоппар идэтигэр үөрэммитэ.
Үөрэҕин бүтэрэн баран, үлэтин Ленин уордьаннаах “Элгээйи” сопхуостан саҕалаабыта. 20 эрэ саастаах кыыс ГАЗ-69 массыынатынан төһөлөөх ыарахан суолларынан айаннаабытын билигин саныы-саныы саллар. Ардахтаах күннэргэ улахан массыына уруулун кыайбакка, төкүнүйэн да ылар кэмнэрдээҕэ. Сарсыарда 6 чаастан түүн 2 чааска диэри үлэлээн сылайан кэлэн, ытаан да ылара. Ол гынан баран, уол оҕолуу кытаанах майгылаах кыыс оччотооҕу бадарааннаах, икки өттүттэн халтарыйа айанныыр суоллары тулуйара. Бүгүн эрэ оҥорбут туормаһын эрэһиинэ сальнига бастакы эргииргэ эрэ диэри тулуктаһан баран, сарсыныгар эмиэ туппат буолан хаалара. Ол эрэн, 40-ча эрэ киилэ ыйааһыннаах, хап-хачаайы суоппар кыыска көмөлөһөр, илиитин уунар эр дьон элбэҕэ, Марияны бары сөбүлүүллэрэ, ытыктыыллара.
Айан аргыстаах, суол доҕордоох. 1974 сыллаахха күтүөтэ, кэлин “Айан-Суол” тэрилтэ салайааччыта, РФ Бочуоттаах суол тутааччыта, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Владимир Крыжановскайы кытары Дьокуускайтан Күүкэйгэ диэри айаннаспыта (оччолорго Дьокуускайтан Күүкэйгэ диэри нэдиэлэ устата айанныыллара). Сабыс-саҥа массыыналара икки бырысыабар тобус-толору таһаҕас тиэйиилээҕэ. Күтүөтэ Ньурбаҕа кэлэн, дьиэтигэр чугаһаабычча: “Дьэ, Муся, суоппар буоллаххына, массыынабытын Күүкэйгэ тириэрдээр”, — диэн баран утуйан хаалбыта. Мария ыллыы-ыллыы сабыс-саҥа массыынанан айаннаан элэҥнэтэн иһэн, били кутталлаах суолунан сураҕырар Ботомоойу сыырыгар тиийэн кэлбитэ. Эмискэ кэлиэхтээх суол эргийиитигэр уруулун нэһиилэ туора тутан баран, өрө сүүрдэн тахсыбыта. “Аны санаатахха, саҥа массыына буолан кыанара бэрт эбит. Онтон бензиммит бүтэн, Сиэйэҕэ муостаҕа тохтоон хаалбыппыт. Онно Владимир Макарович уһуктан кэлэн баран, номнуо Сиэйэҕэ кэлэн хаалбыппытыттан олус соһуйбута уонна сөхпүтэ. “Мин Ботомоойу сыырыгар үстэ төкүнүйбүтүм. Муся таах өрө анньан тахсыбыт. Дьиҥнээх суоппар кыыһы төрөппүт эбиттэр!” – диэн кэлин күүкэйдэргэ киһиргэппит аҕай үһү. Оттон мин саҥа массыынаны түҥнэһиннэрбэтэхпэр дьылҕабар махтаммытым.
«Бу Орто дойдуга олох ыараханын, үлэ кытаанаҕын кыра эрдэхпиттэн билэ улааппытым. Бастакы кэргэним Афанасий Захаров Амматтан төрүттээх, эмиэ суоппар киһи этэ. Кини “Ленагазка” бырысыаптаах массыынанан гаас боллуонун таһара. Ыарытыйар буолбутугар, иккитэ ыраах айаҥҥа барсан турардаахпын. Афанасий Гаврильевич эдэр сааһыгар өлбүтэ. Ити курдук, бу олохпор ыстаал хайдах хатарылларын билэр курдукпун. Кэлин биир кылааска, биир паартаҕа олорбут кылааһынньыкпын Аркадий Яковлевы көрсөн, ыал буолан олорбуппут 20 сыла 2020 сылга туолуоҕа», — диэн кэлин киинэ мэхээнньигин уонна буҕаалтыр идэтигэр үөрэммит эрээри, массыынаны ыытар идэтин 47 сылы быһа өрө туппут Мария Захарова сэһэргиир.
ОЛ УОЛ “ЭБЭЭ” ДИЭБИТЭ БУОЛЛАР…
Мария Васильевна билигин даҕаны массыынатынан аны куорат устун төһөлөөх килэмиэтири сүүрбүтүн ааҕар уустук буолуо. “Уоллаах-кыыһым үлэ дьоно буолан, күн сололоро суох. Сиэннэрбин уһуйааҥҥа, оскуолаҕа таһабын. Куоракка суолга айанныыр култуурата суох дьон олус элбэх. Кырдьаҕас киһи диэбэккэ, атаҕастыахтарын, сэниэхтэрин да сөп. Кырдьыгынан эттэххэ, бэйэм уопуттаах эрэ буолан сылдьабын. Ол гынан баран, бэйэҥ бэрээдэктээхтик айанныырыҥ да иһин, эйигин ким баҕарар анньыан сөп. Массыынаны саҥа ыытар, улахан уопута суох дьон наһаа элбэх”, — диэн Мария Васильевнаҕа хомолто хоноро эмиэ баар эбит. Тоҕо “эбит” диэтэххэ, Мария Васильевнаны билбэт киһи олус кытаанах майгылаах эбэтэр күн кыһалҕата суох наар ыллыы-туойа сылдьар киһи дии саныан сөп.
“Төһө да ыксаан испитим иһин, суолга куоластыы турар дьону, чуолаан кырдьаҕастары, оҕолору олордобун. Кинилэр босхо айаннаан кэлбиттэриттэн үөрбүт харахтарын көрөр миэхэ улахан дьол. Куорат бөҕүн-сыыһын хаһа турар дьону көрдөхпүнэ, ким эрэ аҕата, ким эрэ оҕото муҥнана сырыттаҕа диэн ийэлии аһынабын. Ийэм: “Бастаан кэргэҥҥин, онтон оҕолоргун аһатар буол, ол эрэ кэнниттэн бэйэҥ аһыыр буол!” – диэн үөрэтэрэ. Эбээм Акулина Дорофеевна Михайлова, төһө да “Кыччыгый эмээхсин” диэн ааттааталлар, 92 сааһыгар диэри 9 оҕону көхсүгэр сүгэ сылдьыбыта. Эбэм барахсан дьоҥҥо үтүөнү эрэ баҕарарга, киирбит киһиэхэ барытыгар үүттээх чэйи кутарга үөрэппитэ.
Уопсайынан, ис-искиттэн дьоҥҥо үтүөнү эрэ баҕаран сырыттаххына, киһи бэйэтин куруук эдэрдик, чэгиэнник сананар. Кими да кытары кыыһырсыбакка, бэрт былдьаспакка, дьон хаҕыс сыһыаныгар хардарсыбакка сылдьа сатыахха наада. Эдэр ыччаттар кырдьаҕастары убаастыы үөрэниэхтэригэр баҕарабын. Биирдэ биир эдэр киһи: “Эмээхсин-эмээхсин, миигин олорт” – диэбитигэр улаханнык өһүргэммитим. “Эбээ” диэбитэ буоллар, хайдах курдук үөрэ-көтө олордуом этэй? Аныгы ыччат үлэлиэн да соччо баҕарбат буолла. Онуоха бэйэбит эмиэ буруйдаахпыт, наһаа бэлэмҥэ үөрэттибит быһыылаах”, — диэн сэһэргэһээччим өссө да элбэх тиэмэҕэ киэҥник кэпсэтэр кыахтаах.
Мария Васильевна билигин массыынатыгар олордо да, куорат профилакторийдарыгар, санаторийдарыгар тиийэн ыллаан, дьону үөрдэр күүтүүлээх ыалдьыт. Мария Захарова 57 сыл сценаҕа ыллаан кэллэ. Кырдьаҕастары ытыктыырынан, эмиэ буор-босхо. “Оҕо сааһым ыараханнык ааспыт буолан, билигин сис туттан баран ыллыы, дьоҥҥо дьолу бэлэхтии сылдьыахпын эрэ баҕарабын, — диир бүгүҥҥү сэһэргэһээччим.
Надежда ЕГОРОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru