Быйылгы үөрэх дьылыгар Сунтаар улууһугар үс саҥа таас оҕо уһуйаана үлэҕэ киирээри турар. 50-нуу миэстэлээх Аллыҥа, Түбэй-Дьаархан нэһилиэктэригэр уонна улуус киинигэр Сунтаарга 240 миэстэлээх оҕо саада үлэҕэ киирэн эрэллэр.
Балаҕан ыйын 11 күнүгэр Сунтаардааҕы «Кыталык» оҕо сайдар киинэ өр сыллартан илдьэ кэлбит үтүө үгэһинэн, иитээччилэр сахалыы таҥаһы сайгыччы кэтэн, хас биирдии кэлбит оҕону алаадьынан күндүлээн көрүстүлэр.Бу оҕо саада 1991 сыллаахха СПТУ урукку мас уопсайын өрөмүөннээн, 55 миэстэлээх үлэтин саҕалаабыта. 1991-1994 сс.бастакы сэбиэдиссэйинэн А.А.Саввинова үлэлээбитэ.
25 сыллаах үбүлүөйдэрин көрсө «кыталыктар» 2016-17 үөрэх дьылыгар саҥа таас дьиэҕэ киирбиттэрэ. Бу икки этээстээх, нэһилиэк биир дьэрэкээн көстүүлээх толору хааччыллыылаах таас уһуйаана аныгы ирдэбилгэ барытыгар эппиэттиир.Сэттэ бөлөххө 146 иитиллээччилээх. Мантан биэс бөлөҕөр эксперимент быһыытынан 3-5 саастаах оҕолор бииргэ сылдьаллар. Маннык саастарынан араастаһар оҕолору биир бөлөххө иитии-үөрэтии оҕо бары өттүнэн сайдарыгар, личность быһыытынан үүнэригэр-сайдарыгар туһуланар. Иккис таас куорпустара 2011 сыллаахха үлэҕэ киирбитэ, билигин манна 2-3саастаах оҕолор кыра бөлөхтөрө баар. Онон уопсайа 188 иитиллээччилээхтэр.
Уһуйаан ФГОС-ка тирэҕирэн оҥоһуллубут психологическай наука хандьыдаата Е.Г.Юдина “ОткрытиЯ “ бырагырааматынан үлэлиир. Ол эбэтэр, оҕолор биир бөлөххө хаайтаран олорбокко, араас хайысхаларынан дьарыктаналлар, бэйэлэригэр ордук чугаһы, сөбүлээбиттэрин талаллар. Уон араас хайысхалаах киининэн үлэлииллэр. Холобур, “Эркээйи” кииҥҥэ оҕолор араас чинчийиилэри, уопуттары оҥороллор, оттон “Тусаһа” кииҥҥэ Саха сирин төрүт омуктарын, өбүгэлэр олохторун-дьаһахтарын үөрэтэллэр. Бу тус туһунан хайысхалаах кииннэринэн ыытыллар дьарыктарга иитээччи хас биирдии оҕо туохха интэриэстээҕин бэлиэтии, таба көрөн, оҕо салгыы сайдарыгар олук охсор. Кэбиниэттэр бары туһааннаах малынан-салынан, тиэхиньикэнэн хааччыллыылаахтара иитээччи оҕону кытта үлэлэһэригэр толору кыаҕы биэрэр, ону тэҥэ, оҕо сөптөөхтүк сайдарыгар улахан төһүү күүс буолар. Холобур, былырыыҥҥы үөрэх дьылыгар икки иитиллээччилэрэ Никита Кононов уонна Ратмир Мокутов Кореяҕа робототехника күрэҕэр ситиһиилэнэн кэлбиттэрэ. Никита муҥутуур чөмпүйүөн, Ратмир үрүҥ көмүс призер буолбуттара. Уһуйаан улуус оҕо саадтарын инженернэй, техническэй дьоҕурдарын сайыннарар робототехникаҕа ресурснай киин буолбута. Быйылгыттан английскай тылы үөрэтиини киллэрэллэр. Орто саастаах бөлөхтөр оонньуу көрүҥүнэн бу омук тылын кытта билсэн саҕалыахтара.
Сэбиэдиссэй В.А.Петрова үрдүк категориялаах иитээччи, СӨ үөрэҕириитин туйгуна. Кэлэктиипкэ оҕо иитиитигэр бэриниилээхтик өр сыл үлэлээбит дьон аҕыйаҕа суох. Холобур, 30-тан тахса сыл үлэлээбит I категориялаах иитээччи Р.Т.Петрова, 33 сыл үлэлээбит үрдүк категориялаах В.И Петрова, 25 сыл үлэлээбит үрдүк категориялаах С.И.Григорьева билигин сэбиэдиссэйи иитэр үлэҕэ солбуйааччы, өр кэмҥэ икки куорпуһунан оҕолор астарын, таҥастарын бэрийэр завхоз Л.П.Софронова бэриниилээхтик үлэлииллэр. Маны тэҥэ, былырыыҥҥыттан тоҕус эдэр исписэлиис кэлэн, уһуйаан кэлэктиибэ 66 үлэһиттээх. Орто саастара — 30.
Үлэһиттэр түмсүүлээхтэрин биир туоһутунан сылын аайы оҕуруот аһын олордоллоро буолар. Бэйэлэрин территорияларыгар помидор уонна олохтоох дьаһалтаттан Килээбийгэ сир ылан хортуоппуй үүннэрэллэр, онтуларын сайын устата үлэһиттэр уу кутан, сыыс оттоон бэйэлэрэ харайаллар. Холобур, былырыын 20 куул хортуоппуйу хостоон 50 тыһ.солкуобайы кэмчилээтилэр, оттон оҕолор барахсаттар бэйэ аһын аһаан абыраналлар.
“Кыталыктар” араас хайысханан ситиһиилэрин киһи ааҕан сиппэт.Үлэлэрин үтүө түмүгүнэн, кэлиҥҥи ситиһиилэрэ, 2016 сылга “Тыа сирин бастыҥ оҕо саада” номинация хаһаайыннара буолбуттара, өрөспүүбүлүкэтээҕи “Точки роста” бырайыакка кыттан, үөрэхтээһин эйгэтигэр сайдар киин статуһун ылбыттара. Онон сиэттэрэн, былырыыҥҥыттан Тэҥкэ, Толоон, Хоро нэһилиэктэрин уһуйааннарын кытта инновационнай сетевой бырайыагынан үлэлэһэн, кинилэргэ тирэх буолар соруктаах үлэ ыытыллар.
Күн устата туох, ханнык дьарык ыытыллыбытын төрөппүт киэһэ оҕотун ыларыгар тэлэбиисэргэ слайд быһыытынан көрөрүн курдук усулуобуйа оҥоһуллар.
Уһуйаан дьиэтэ-уота аныгылыы куораттыы тииптээҕин үрдүнэн, өбүгэлэрин үгэстэрин “кыталыктар” умнубаттар. Бэлиэ тэрээһиннэргэ хайаан даҕаны алаадьылаан cыт таһаараллар, сирдэрин-уоттарын мэлдьи аһата сылдьаллар. Киэҥ-куоҥ тиэргэннэригэр көмүлүөк оһохтоох былаһааккалаахтар, уһуйаан иһигэр киирээти кытта улахан Аал Луук мас турар, оттон иитээччилэр халлаан күөх өҥнөөх сахалыы элеменнэрдээх, кыталык значоктаах анал таҥастаахтара көрүөхтэн эрэ кэрэ көстүүлээх.
Оҕо туһа диэн таһаарыылаахтык үлэлиир уһуйааннар Сунтаар улууһугар элбэхтэр. Холобур, баай историялаах “Чебурашка” оҕо сайдар киинэ о.д.а билигин урукку мас тутуулаах, номнуо эргэрбит дьиэлэргэ үлэлииллэр. Сотору кэминэн кинилэр эмиэ саҥа тупсаҕай дьиэлэниэхтэрэ диэн эрэнэбит.
Юлия Алексеева,
Сунтаар.
