Быйыл Ил Дархан Айсен Николаев уурааҕынан, өрөспүүбүлүкэҕэ Ийэ сыла биллэриллэн, үлэ-хамнас, сүрүн тэрээһиннэр бу хайысханан туһаайыллан, ыытылла тураллар. Улуустарга “Сылы” биллэрии эмиэ үгэскэ кубулуйда. Холобур, Абый, Аллайыаха, Амма улуустарыгар Аҕа сылын, Алдаҥҥа, Эдьигээҥҥэ, Мэҥэ Хаҥаласка, Муомаҕа, Аллараа Халымаҕа, Томпоҕо, Сунтаарга, Эбээн-Бытантайга – Дьиэ кэргэн сылын, Ленскэйгэ, Нерюнгригэ, Мииринэйгэ, Орто Халымаҕа, Тааттаҕа, Уус Маайаҕа, Жатайга – Ийэ сылын, Дьааҥыга – Оҕо саас сылын, Өлүөхүмэҕэ – Эдэр ыалларга аналлаах сылы биллэрбиттэрэ.
Сунтаар улууһугар быйыл Дьиэ кэргэн сыла биллэриллэн, номнуо үлэ-хамнас күөстүү оргуйар, саҥа миэрэлэр ылыллыбыттара. Сунтаар дьоно-сэргэтэ олус көхтөөх, түмсүүлээх, дойдутун таптыыр. Дьаһалтаҕа эрчимнээх, аныгылыы сонун көрүүлээх, элбэх идиэйэлээх салайааччылар үлэлиир буолан, элбэх тэрээһин ыытыллар, торумнаммыт соруктар туолаллар.
Анатолий Григорьев, Сунтаар улууһун баһылыга:
—Улууспутугар дьиэ кэргэн туруктаах буоларыгар анаан, араас хайысхаларынан кэккэ өйөбүл миэрэлэрин биллэрбиппит. Ол курдук, быйыл саҥа ыал буолар эдэр дьон – 10 тыһыынча солкуобайы; бастакы оҕолорун төрөппүт ыаллар – 50 тыһыынча солкуобайы; 10 уонна онтон элбэх оҕолоох ыаллар – 100 тыһыынча солкуобайы; оҕону иитэ ылбыт дьиэ кэргэттэр – 50 тыһыынча солкуобайы ылаллар.
Ону тэҥэ, ыччаты олохсутар сыалтан, саҥа дьиэ тутталларыгар көмө көрүллэр. Бу манна улуус бүддьүөтүттэн 15 мөлүйүөн солкуобай суумалаах үбү көрдүбүт.
Бэйэбит олохтоох оҥорон таһаарыыбытын сайыннарарбыт, дьиэ кэргэн экэниэмикэтин бөҕөргөтөрбүт бары өттүнэн табыгастаах. Онон, ыалларга көмө курдук, түргэнник ситэр салааны сайыннарыы чэрчитинэн, сибиинньэни, кууруссаны аҕалан атыылыыбыт, манна тиэллэн кэлэр ороскуотун улуус бүддьүөтэ уйунар. Тута кыайан төлүүр кыаҕа суох ыалларга төлөбүрүн 4 ыйга диэри бырыһыана суох уһатыахпыт.
4-тэн элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр оҕуруот аһын олордон, сибиэһэй аһынан-үөлүнэн хааччынаары, тэпилииссэ атыылаһар буоллахтарына, төлөбүрүн аҥаарын уйунабыт. Оҕуруот аһын, холобур, хортуоппуйу, хаппыыстаны олордуохтарын баҕарар дьоҥҥо нэһилиэк баһылыктара сир биэрэн, көмөлөһүөхтээхтэр диэн соругу туруордубут.
Нэһилиэктэргэ эмиэ оҕо төрүүрүн, ыал буолууну көҕүлээн, эбии көмө миэрэтин аныыллар. Холобур, Бүлүүчээн нэһилиэгин дьаһалтата (баһылык Сергей Барамыгин) 2022 сылга төрөөбүт оҕолорго уонна ыал буолбуттарга 3000 солкуобай суумалаах сэртипикээти аныыр туһунан дьаһалы таһаарбыта.
Аҕыс бастыҥ дьиэ кэргэн ааттаныаҕа
Сыл устата аҕыс бастыҥ дьиэ кэргэн ааттаныахтаах, онон барыта аҕыс күрэс ыытыллыаҕа. Бастакы «Саха төрүт ыала» күрэһи култуура салалтата тэрийбитэ. Манна барыта 15 нэһилиэктэн 16 ыал кыттыбыта. Күрэс түөрт араас түһүмэхтээх: “Саха сайдам ыала” диэн бэйэни билиһиннэрии, «Үтүө түгэннэри үйэтитии» хаартысканан дьиэ кэргэн олоҕун-дьаһаҕын билиһиннэрии, «Мин төрүччүм» уонна “Саха сатаабата суох” бэйэ сатабылын, дьоҕурун көрдөрүү.
Муус устар 6 күнүгэр үөрэҕирии салалтата «Дьиэ кэргэн дьоло – кэскиллээх кэнчээри ыччатыгар» диэн элбэх оҕолоох ыалларга күрэһи тэрийбитэ. Манна аҕыс ыал бэйэтин билиһиннэрэн, видео нөҥүө дьиэтигэр ыалдьыттаппыта, сатабылын, дэгиттэр талаанын көрдөрөн, оҕону иитиигэ төрүт үгэһи тутуһарын сырдаппыта.
Бастыҥ элбэх оҕолоох ыалы быһаарар үтүө түһүлгэҕэ улуус аҕа баһылыга Анатолий Григорьев 23 эдэр ыалга дьиэ тутталларыгар туоһу суругу биэрэн үөрдүбүтэ. Сотору кэминэн сабыс-саҥа дьиэлэр дьэндэһиэхтэрэ, эдэр ыаллар дьоллорун уйата түстэниэҕэ!
Күрэс түмүгүнэн үс бастыҥ аатын: 3-с миэстэни — Күүкэйтэн Тамара, Май Федотовтар (20 тыһыынча солкуобай), 2 миэстэни — Сунтаартан Ньургуйаана, Василий Заболоцкайдар (30 тыһыынча солкуобай) ылбыттара. Кылаан кыайыылаах аатын Элгээйиттэн Анастасия, Александр Поротовтар ылан, 50 тыһыынча солкуобайынан наҕараадаламмыттара.
«Эдэр ыал» күрэскэ үс нэһилиэктэн 4 эдэр ыал 6 түһүмэххэ күөн көрсүбүтэ. Күрэс түмүгүнэн үс бастыҥнар ааттанан, 3-с миэстэни Бүлүүчээнтэн Гороховтар, 2-с миэстэни Элгээйиттэн Самойловтар уонна Кылаан кыайыылаах аатын Элгээйи нэһилиэгиттэн Анжелика, Михаил Никифоровтар ылбыттара. Аныгы үйэ эдэр ыаллара саҥаны айарга-тутарга баҕалара, олоххо ураты көрүүлэрэ-истиилэрэ, саҥаҕа-сонуҥҥа тардыһыылара эрэл кыымын үөскэтэр.
Бу курдук, сыл устата дьиэ кэргэҥҥэ анаммыт күрэстэр салгыы ыытылла туруохтара, бастыҥнар чиэстэниэхтэрэ.
Ыал экэниэмикэтэ туруктаах буоларын туһугар
Михаил Тимофеев, социальнай көмүскэл управлениетын салайааччы:
—Дьиэ кэргэн туруктаах буоларыгар туһуламмыт миэрэ – социальнай хантыраах үбүлээһинэ быйыл улаатта. Ол курдук, бэйэ дьыалатын тэринэр дьоҥҥо – 300 тыһыынча солкуобай (былырыын 200 тыһыынча солкуобай этэ), хаһаайыстыба тэринэр дьоҥҥо – 250 тыһыынча солкуобай (былырыын 100 тыһыынча солкуобай), ыарахан балаһыанньаҕа түбэспит дьоҥҥо өрөспүүбүлүкэттэн – 61 233 солкуобай, федеральнай бүддьүөттэн – 122 466 солкуобай, үлэ көрдүүргэ – 20 411 солкуобай (үлэҕэ киирдэхтэринэ, эбии үс ый төлөнөр) бэриллэр.
Сүрүннээн кэтэх хаһаайыстыбаларын кэҥэттэргэ, бэйэ дьыалатын арынарга диэн ылаллар. Үлэлээн-хамсаан, олохторун уйгутун тупсарыахтарын баҕарааччыларга чахчы туһалаах бырагыраама буолан, дьон олус биһириир, элбэх сайаапка киирэр. Социальнай хантырааҕы туһанан, кондитерскайдары, парикмахерскайдары, маһынан, тимиринэн уһанар мастарыскыайдары, иистэнэр сыаҕы, массыына өрөмүөннүүр, бэл, суол билиитэтин оҥорор сыаҕы арыйбыттара.
Бэйэ дьарыктаах буолууну сайыннарарга, дьону хамнастыырга бу төһүү күүс буолар. Былырыын 186 киһи социальнай хантыраак көмөтүн туһаммыта: 44 киһи бэйэ дьыалатын арыммыта, 30 ыал кэтэх хаһаайыстыба тэриммитэ, 12 киһи үлэ көрдөнөрүгэр, 100 киһи ыарахан балаһыанньаттан тахсарыгар көмө буолбута.
Өрөспүүбүлүкэтээҕи, федеральнай бүддьүөттэртэн оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ көмө босуобуйалар, Ийэ хапытааллара бэриллэ тураллар. Бу сыл бастакы 3 ыйыгар 60-ча оҕо төрөөн, Ил Дархан олохтообут 100 тыһыынча солкуобай суумалаах “100 сыл оҕолоро” хапытаал сэртипикээтин туттулар.
Аҕа оруолун үрдэтэргэ туһулаан
Муус устар 2-3 күннэригэр Чурапчы улууһун Сылаҥ нэһилиэгэр өрөспүүбүлүкэтээҕи «Аҕа уонна уол оҕо» диэн күрэх ыытыллыбыта.
Бу иннинэ хас биирдии улуус өрөспүүбүлүкэҕэ кыттарга быраап ылар иһин, аҕа күрэҕин ыыппыта. Кыттааччыны интэриэһиргэтэргэ, сыл аайы аҕаҕа уонна уол оҕоҕо аналлаах тэрээһин оруолун үрдэтиигэ суолта биэрэн, тэрээһиннээхтик ыыппыт улуустарга туспа күрэх биллэриллибитэ. Ол чэрчитинэн, бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн күрэҕи үрдүк таһымҥа ыыппыт Сунтаар улууһа бастакы миэстэни ылан, СӨ Үлэ, социальнай сайдыы министиэристибэтин анал бирииһин — 15 000 солкуобайдаах сэртипикэтинэн наҕараадаламмыта.
Кулун тутар ыйга улуустааҕы Аҕалар сүбэлэрин кэмпириэнсийэлэригэр нэһилиэктэртэн 72 аҕа кэлэн кыттыбыта диэн “Сунтаар сонуннара” хаһыат суруйар.
Улуустааҕы Аҕа сүбэтэ 2007 сылтан үлэлиир, б илигин бэрэссэдээтэл Борис Уларов салайар. Ааспыт сылга бу уопсастыбаннай түмсүү көмөтүнэн дьиэ кэргэҥҥэ элбэх үлэ ыытыллыбыта. Холобур, Аҕа сүбэтин чилиэннэрэ, уопсастыбанньыктар Семен Павлов, Константин Рожин аҕа оруолун үрдэтиигэ, уол оҕо өй-санаа, эт-хаан өртүнэн бэлэмнээх буолуутугар үрдүкү кылаас оҕолоругар, тэрилтэлэргэ бэсиэдэлэри оҥорбуттар.
Сунтаар нэһилиэгин Аҕатын сүбэтин салайааччыта Федор Федоров аҥаардас аҕаларга көмө быһыытынан 3000 солкуобай суумалаах сэртипикээттэри биэрбитэ. Улуус дьаһалтата элбэх оҕолоох ийэлэргэ оттук маһынан уонна араас таһымнаах үтүө дьыала чэрчитинэн көмөнү оҥорбута.
Үүнэр көлүөнэни иитиигэ, чөл олоҕү пропагандалааһыҥҥа, оҕону эт-хаан өттүнэн сайыннарыыга «Сыл бастыҥ аҕата» көрүү-күрэх кыайыылааҕынан тахсан, «2021 сыл бастыҥ аҕата» үрдүк ааты Станислав Семенов ылбыта.
Сыыппара хараҕынан
2021 сыл 10 ыйдаах түмүгүнэн, Сунтаар улууһугар 23 680 киһи олорор, 243 оҕо төрөөбүт, 156 киһи олохтон туораабыт, 63 саҥа ыал үөскээбит, 52 ыал арахсыбыт. 1994 сылтан 50 уонна онтон элбэх сыл бииргэ олорбут ыаллары бэлиэтиир Кыһыл көмүс кинигэҕэ 275 ыал киирбит.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскаҕа: 1. Өрөспүүбүлүкэ 100 сылын бэлиэтиир күнүгэр төрдүс оҕолоро төрөөбүт Могусовтар дьиэ кэргэттэрэ (Тойбохой). 2. Бастыҥ дьиэ кэргэттэри быһаарар күрэстэр. Сунтаарсонуннара.рф