Сунтаар Бордоҥун сахалыы куттаах Василий уонна Мария Спиридоновтары билбэт да киһи көрдө көрөөт, «бу дьон култуура үлэһиттэрэ» диэн хайаан да эндэппэккэ сэрэйэрэ чахчы.
edersaas.ru
Ол курдук Спиридоновтар истиин-тастыын чаҕылыйан, өрүү сулустаах чаастарыгар сылдьар дьон курдуктар. Мин, кинилэр айар үлэлэрин сүгүрүйээччи буоларым быһыытынан, уруккуттан кэпсэтиэхпин баҕарарым. Ол баҕа санаам дьэ туолла. Күүппүтүм уонна эрэммитим курдук, кэпсэтиибит бэрт интэриэһинэй буолла.
«Сунтаарым – мин иккис дойдум»
— Василий, эн ыраах хоту улуус киһитэ Сунтаар курдук улууска олохсуйбутуҥ отучча сыл буолла.
— Мин Абый Кэбэргэнэтиттэн төрүттээхпин. Сунтаарга олорбутум номнуо 28 сыл буолла. Дьоно-сэргэтэ эйэҕэһэ, айылҕата кэрэтэ, булда-алда дэлэй буолан, дойдубун суохтаппат. Сунтаарым – мин иккис дойдум. Мария соҕотох оҕо буолан, кырдьаҕас дьонун хаалларан, ыраах хоту дойдуга олохсуйара хайдах эрэ сатабыла суох курдук этэ. Онон Сунтаарга хаалбыппыт. Бастаан Бордоҥҥо кэлэн баран, аһара астыммытым. Тоҕо диэ? Дьоммут дьиэлэрэ Бүлүү өрүс үрдүгэр турарыттан! Мин Кэбэргэнэтээҕи дьиэм эмиэ Индигир өрүс үрдүгэр турар. Холобур, Тойбохой дуу, Күндэйэ дуу эбитэ буоллар, баҕар, тэһийиэ суох этим. Мин өрүс оҕотобун. Онон уум чугаһын ордоробун. Суола-ииһэ киин сиртэн чугас диэн Сунтаары талбыппыт да үчүгэй эбит. Билигин хоту улуустарга ылбычча киһи айаннаабат сыаната.
— Дойдугар төһө чаастатык баран кэлэҕин?
— Барбатаҕым ыраатта, уонтан тахса сыл буолла. Ийэлээх аҕабын тиийэн тиһэх суолларыгар атаарбытым, бэрийбитим. Бииргэ төрөөбүттэрбиттэн билигин Кэбэргэнэҕэ бииргэ төрөөбүт кыра эдьиийим олорор. Белай Гораҕа орто эдьиийим баар, онон үс эрэ буолан хааллыбыт. Батсаап, суотабай баар буолан барытын көрө-истэ, билэ олорорбут үчүгэйэ бэрт.
— Эйигин сунтаардар «Байанайдаах Баһылай» диэн ааттыыллар эбит дии.
— Улахан булка сылдьыбаппын. Ол кэмҥэ үлэбит үгэнэ дьэ саҕаланар. «Байанайдаах Баһылай» диэн урукку култуура миниистирэ Андрей Борисов «Азия оҕолоро» тэрээһиҥҥэ бииргэ үлэлии сырыттахпытына ааттаабыта. Ол онтон ыла ити бэртээхэй аат иҥэн хаалбыт. Хоту дойду киһитин быһыытынан, тыаҕа таҕыстым да, ууга киирдим да, биллэн турар, өттүк харалаах сылдьабын.
Араспаанньа талыыта
— Ити Мария араспаанньатынан тоҕо Спиридонов буолан хааллыгыт?
— Дьэ, ити араспаанньа туһунан улахан моһуок! Биллэн турар, эр киһи араспаанньатынан барыахтаах этибит буоллаҕа. Ол эрээри оскуолаҕа үөрэнэр кэммэр Корякин диэн этим. Бу ийэм араспаанньата. Аны нэһилиэк дьоно Черов уола диэн ааттыыллара. Тоҕо диэтэр аҕам Баһылай Черов диэн араспаанньалаах. Онтон, доҕор, арай пааспарбын ыларбар отой да Никулин буолан хааллым! Тоҕо диэ? Ийэм бастакы кэргэнин араспаанньатынан ыыппыттар. Сибидиэтилистибэбэр ийэм Василий Степанович Никулин диэн суруйтарбыт. Хайыахпыный, аны аармыйаҕа тиийэн, култуура кэллиэһигэр үөрэнэрбэр Никулин буола сырыттым. Дойдубар буоллар, миигин Никулинынан буолбакка, Корякин диэнинэн билэллэр. Дьэ, көр-нар буолбат дуо? Ыал буоларбытыгар Дьокуускай куоракка саахсаламмыппыт. Онно ханнык араспаанньаны ылаҕыт диэн ыйыттылар. Онно санаатахпына, хайдах аҕыйах сыл сылдьыбыт олох билбэт Никулин араспаанньабынан ыал буолуохпунуй, аны Черовтар буолуохпутун, ийэм аҕабынаан холбоспут уонна арахсыбыт докумуоннара наадалар эбит. Ону көрдүүргэ, архыыбы хасыһарга бириэмэ олох суох. Биһиги саахсабыт күнэ бу ыган кэллэ. Онуоха мин Мариябар: «Чэ, эн араспаанньаҕын ылыахха. Эн соҕотох кыыс оҕоҕун», диэн этэн, кыыһым сөбүлэһэн, Спиридоновтар дьиэ кэргэттэрэ буолбуппут. Онно кэргэним дьоно наһаа үөрбүттэрэ.
Ыал буолуу – умнуллубат түгэн
— Мария, эһиги сүгүрүйээччигит быһыытынан, интервью биэрэргитин көтүппэккэ истэбин, ааҕабын. Онно эн өрүү эһигини тимир орон билиһиннэртээбитин холобурдуугун…
— Үөрэххэ туттарсан, устудьуон аатын ылан, уопсай дьиэҕэ олохсуйуу кэмигэр тимир оронум атаҕа сөп түбэспэккэ, уолаттары көмөлөһүннэрэ ыҥырбытым. Онтон биирэ Вася этэ.
— Ыал буолар күҥҥэр саамай өйдөөн хаалбыт түгэниҥ?
— Култуура кэллиэһигэр устудьуоннуу сылдьан билсэн, 1992 с. бэс ыйын 19 күнүгэр саахсаламмыппыт. Сыбаайбалыыр таҥас булбакка, сахалыы көстүүм кэтэн, сыбаайба массыынатынан куорат устун сырыттахпытына, дьон олус соһуйа уонна сэргии көрбүттэрэ. «Уруй-айхал!» бөҕө буолбуттара. Бу 90-с сылларга саха тыына уһуктуутун кэмигэр аан бастакы сонун көстүү этэ. Дьон массыынанан сигналлыы-сигналлыы, илиилэрэ күөрэйэн олороро, сорохтор түннүктэрин аһан, хаһыытаан эҕэрдэлииллэрэ — наһаа үөрүүлээх түгэн этэ…
Уонна биир көрүдьүөс түгэн өйбөр хаалбыт. Арай ЗАГС үлэһитэ «Объявляю вас мужем и женой, поздравьте друг друга» диэбитигэр, биһиги Васябынаан илии тутуһан эҕэрдэлэһээччи буоллубут. Кэннибитигэр турар дьон «сыллаһыҥ» диэбиттэригэр биирдэ өйдөөтүбүт – уураһыахтаах эбиппит! Саахсаланыы диэн тугун билбэт, бу килэйбит-халайбыт дьиэҕэ урут сылдьыбатах дьон хантан билиэхпит баарай? Билигин саныы-саныы күлсэбит. Куораттааҕы сыбаайба кэнниттэн мин дойдубар сайылаан баран, күһүн Вася дойдутугар Абыйга көппүппүт. Сэтинньи ыйга төттөрү Сунтаар Бордоҥор кэлэн, улахан сыбаайба тэрийбиппит.
— Оттон эн, Василий, бастаан ыал буолуугар тугу өйдөөн хаалбыккыный?
— Бордоҥнооҕу сыбаайбабын умнубаппын. Ыал буолар күммүтүгэр аһара тымныы күн этэ. Сэтинньи ый бүтүүтэ этэ. Тыыннаах сибэккилэрбит чороччу тоҥон хаалбыттара. Мариялыын остолобуойга уруубут иһитин-хомуоһун салаасканан таһыыбыт, онтон бырааһынньык бүппүтүн кэннэ төттөрү тиэйэн илдьиибит – умнуллубат түгэн. Оччолорго билиҥҥи курдук массыына элбэҕэ суоҕа. Ол салаасканан иһити-хомуоһу буолбакка, дьолбутун тиэйэн иһэрдии, тымныыны тымныы диэбэккэ, үөрүү-көтүү, күлсүү бөҕөтө этибит.
—— Билигин Бордоҥ сис ыалын быһыытынан хаһаайыстыба бөҕөҕүт буолуо, Мария?
—Мин ыал соҕотох оҕотобун. Бииргэ төрөөбүт убайдарым улаатан баран олохтон туораан, кырдьаҕас дьоммун көрөр-харайар эбээһинэстээх буолан, Бордоҥҥо олохсуйбуппут. Төрөппүттэрим көрөн, ынахтаах ыал этибит. Сайыны быһа оттоон да биэрэрбит. Култуура үлэһитигэр бу дьарык кыаллыбат буолан, кэлин эспиппит. Оҕуруоттаахпыт, тэпилииссэлээхпит. Бэйэбитигэр сөп буолары олордобут. Өссө дьоммутугар бэрсэбит. Куораты куоратынан, бэл, Абыйга тиийээччи. Сайын аайы дьиэбит таһын сибэккинэн симиибит.
«Кулууппут дьиэбит кэриэтэ…»
— Тэлэбиидэнньэҕэ хаста да Бордоҥ кулуубун көрбүттээхпин. Дьаһаллаах илиигэ түбэспит диэх курдук, кырдьык, Култуура храма.
— Кулууппут эргэрдэ, «кырыйда». Бэйэбитинээҕэр саастаах —1967 сыллаахха үлэҕэ киирбит. Ити өрөмүөн күүһүнэн храм курдук. Дизайна – бэйэбит толкуйбут. Мариям фантазиятынан баай да баай киһи. Билигин саҥа икки мэндиэмэннээх таас кулуупка үлэлэһэ олоробут. Бары ирдэнэр докумуону оҥортордубут. Бэйэбит ааптарскай бырайыакпыт. Бу нэдиэлэҕэ бастакы сыбаайатын түһэриэхтээхпит. Онтон эһиил холлоҕоһугар үп булан, салҕыы үлэлэһиэхпит.
—— Мария, эн иистэнэҕин дуо? Василийгынаан көстүүмнэргититтэн киһи хараҕын араарбат…
— Биһиги аймах бары да иискэ сыһыаннаахпыт. Мин оскуолаҕа киирээт, күрүчүөгүнэн уонна спицанан баайарга үөрэммитим. Массыынанан иистэнэргэ ийэбиттэн ытаан туран 4 кылааска үөрэммитим, онтон ыла иистэнэбин. Элбэх таҥаһы тырыта кырыйан, бэйэм быһарга-тигэргэ сатабылым эбиллибитэ буолуо. Кулуупка эмиэ көстүүм бөҕө тигилиннэ. Бэйэм быһабын. Тигиитигэр биир үлэлиир кыргыттарбын кытта иистэнэбит. Кулууп үлэһитигэр иллэҥ кэм олус кэмчи, онон түгэн көһүннэҕинэ, иистэнэбин, баайабын эбэтэр ас астыыбын.
— Наар сүүрэ, тэрийэ сылдьар үлэттэн уһуннук бииргэ үлэлиир дьон салгыбаккыт, сылайбаккыт дуо?
— Кулууппут дьиэбит кэриэтэ. Култуура эйгэтигэр бииргэ үлэлиир ордук курдук. Биирбит атын эйгэ үлэһитэ эбитэ буоллар, тапсарбыт биллибэт этэ. Хайабыт эрэ түүннэри дискотека ыытарын, биирбит сөбүлээбэтэ чахчы. Аны бырааһынньык күн биһиэхэ үлэ. Туох-баар өйдүүн-санаалыын онно сылдьаҕын, сиппэтэҕи ситэрэ, кыаллыбатаҕы тобула — онон дьиэҕэ бырааһынньык хойутаан ылыллааччы.
Мин Василийга сөбүлүүр хаачыстыбам – ылсыа эрэ кэрэх, туппутун-саҕалаабытын бүтэрэн, ситэрэн тэйэр. Онон бу сыллар тухары үлэбитинэн араас бырайыактары олоххо киллэрдибит. Араас граннарга, куонкурустарга кыайан, тастан үп киллэриини баһылаатыбыт. Онон айар үлэ түмүгүн билэр дьолу толору биллибит.
«Фирменнэй» бүрүчүөскэ туһунан
— Биир ханнык эрэ биэриигэ эн, Василий, 50 сааскын томточчу туолар үбүлүөйгэр «фирменнэй» бүрүчүөскэҕин уларытыах, баттаххын кырыттарыах буолбутуҥ дии. Ол баҕа санааҕын толорботоххун дии.
— Оннук санаа баара. Дьэ, быйыл уларытарым дуу? «Фирменнэй» бүрүчүөскэбин 28 сыл илдьэ сырыттым. Дьиҥэр, ити уһун баттаҕым – харысхалым. Өбүгэ үгэһинэн, эр киһи баттаҕа кини көхсүн хараҕын саба сылдьыахтаах. Ол ону тутуһар буолан, харыһыйабын. Баҕар, икки сылынан, ыал буолбуппут 30 сылыгар кырыйтарыам.
Үлэ түмүгэ — килиип
— Эһиги ырыаларгыт – ыраас, сырдык таптал символа. Киһи истэ олоруох ырыалардаах ырыа куттаах ыал быйыл бар дьоҥҥутугар бэртээхэй килииби бэлэхтээтигит дии? Ити курдук, айар үлэҕитин үйэтитэр туох сонун бырайыактааххытый, баҕа санаалааххытый?
— 28 сыл тухары хаһыакка, күөх экрааҥҥа үгүстүк таҕыстыбыт. Биир аудиоальбом, биир диискэ ырыаларбытын таһаардыбыт, үс ырыаҕа килиип уһултардыбыт. Быйыл 50 сааспар «Эн биһикки кытыл устун» диэн ырыабытыгар саҥа килиип уһуллубут, Онно Тэҥкэ, Бордоҥ, Сунтаар нэһилиэктэрин хаптыбыт. Онон Сунтаарбытыгар дьоһуннаах бэлэх буолла. Уонна биир улахан баҕа санаабыт — кыргыттарбытын кытта дьоллоох Дьокуускай куоракка кэнсиэр.
… Ити курдук, Сунтаар Бордоҥун Спиридоновтарын кытта араас тиэмэни таарыйан кэпсэттибит. Ол хаһыат уонна батсаап иэнэ кыратынан барыта киирбэтэ. Бу бары өттүнэн дэгиттэр айар куттаах ыал бииртэн талаана аһыллан истэ. Ол ону сыыйа, биир-биир сэгэтэн иһиэхпит.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска — дьиэ кэргэн архыыбыттан.