Ыһыах… Сунтаар ыһыаҕа… Ханна да хатыламмат ыһыах… Бу үс этии элбэҕи да кэпсиир уонна Сунтаар дьонугар киэн туттууну иҥэрэр. Ытык күммүт ыһыахпыт иннинэ дьоммутугар, ыҥырыылаах ыалдьыттарга быйылгы ыһыах туһунан сырдатыы оҥоробут.
edersaas.ru
Быйылгы ыһыах сүрүн тутула уонна суолтата Аҕа баһылыкпыт Анатолий Васильевич Григорьев ыам ыйын 11 күнүгэр 128№дээх дириҥ ис хоһоонноох уонна ыһыах төрүт итэҕэлин кэҥэтэр уураах ылынна. Ол курдук, уураах этэринэн, биһиги ыһыахпыт сыл аайы бэс ыйын 20-21 күннэригэр тэриллэр буолуоҕа. Былырыын ытык күммүтүгэр Бүтүн норуоттар икки ардыларынааҕы “Ытык түһүлгэлэр” диэн билим-кэмпириэнсийэҕэ ыһыах бэс ыйын 21-22 күннэригэр ыһыллыахтаах диэн этиини, үөрэтэн-чинчийэн баран биир күн эрдэлээн тэрийэргэ сананныбыт. Тоҕо?! Бары билэҕит 1996 сыллаахха Б.Н.Ельцин бэс ыйын 22 күнэ — кутурҕан күнэ диэн бэлиэтээбитэ. Онон сиэттэрэн, төрүт итэҕэлбит ыйар, күммүт саамай уһаан турар кэмэ, күүс-уох ылынар күммүт кутурҕан күнүнэн буолан, ыһыах ыһарга табыгаһа суох буолла. Ол эрэн, 20-21 күннэр эмиэ күммүт муҥутаан уһаан турар кэмнэрэ уонна саха бу күннэри ытык күннэр диэн ааттыыр. Аны бу күннэр бар дьон сылдьарыгар төһө табыгастааҕый диэн ыйытыылаах буолуоххутун сөп. Маныаха Саха сирин үрдүнэн бэс ыйын 21 күнэ өрөбүл, оттон бэс ыйын 20 күнүгэр улуус баһылыга улуус үрдүнэн өрөбүл күнү биллэриэҕэ.
Уураах иккис түһүмэҕэ, быйыл “Сунтаар – олоҥхо дойдута” диэн бэлиэни икки сыл устата Москва тэрилтэтин кытта үлэлэһэн патеннаттыбыт (бигэргэттибит). Ол аата аҥардас тылбытынан эрэ буолбакка, докумуонунан “Олоҥхо дойдута” буоларбытын бигэргэттибит. Мантан сиэттэрэн ытык күммүт ыһыахпыт бу этиини ситэрэр буолуохтаах диэн санааттан, ыһыахпыт аата: “Олоҥхо дойдутун ытык күнэ – Сунтаар уйгулаах ыһыаҕа” диэн ааттанар буолуоҕа. Холобур, быйылгы ыһыах: Сунтаар улууһугар бэйэ оҥорон таһаарыы сылыгар аналлаах “Олоҥхо дойдутун ытык күнэ – Сунтаар уйгулаах ыһыаҕа”.
Уураах үһүс түһүмэҕэ, ыһыах суолтатын сүтэрбэт сыалтан Сунтаар улууһун уонна нэһилиэктэрин ыһыахтарын “Ыһыах” диэн ааттыахха, оттон тэрилтэлэр, араас айылҕаҕа тахсыылары ыһыах диэн ааттаабакка “Сайыны көрсүү”, “Сайылыкка тахсыы”, “Салама ыйааһына” диэн сөптөөх аатынан солбуйуохха. Бу курдук үс түһүмэхтээх уураах тутуһуллан ыһыахпыт тутула, суолтата, хаамыыта кэскиллээх буолуоҕа.
Быйылгы ыһыахха бэлэмнэнэн ытык түһүлгэбитигэр элбэх тутуу барар. Ол курдук Тойон түһүлгэҕэ саҥа Аар Баҕах сэргэ туран эрэр, былырыыҥҥа диэри турбут сэргэбит 26 сыл устата Сунтаар дьонун, ыһыах ыалдьыттарынан алгыһынан арыаллаан кэлбитэ. Хомойуох иһин, барыта да эргэрэр, кэхтэр аналлаах буолан, сэргэбит дэлби харааран, эмэҕирэн, тоҥсоҕойдор дьөлөн, бэл диэтэр, биир кыра сэргэтэ ыһыах кэнниттэн охтубут этэ. Ону кырдьаҕастары кытта сүбэлэһэн баран, туруорубут киһиттэн Иван Федорович Васильевтан көҥүл ылан, Мария Ивановна Егорова – Тойуктаах Маарыйаны кытта алгыс толорон көтүттэрбиппит. Билигин бу сэргэ ханна эрэ быраҕыллан хаалбакка, түһүлгэ иһигэр хоччуоппаларынан киирэр тыаҕа “Сэргэлэр уҥуохтара” диэн түһүлгэ тэриллэн онно алгыһын билигин да, кэлин да иҥэрэ туруоҕа уонна саҥа сэргэҕэ үөһэ дабайар бүтүн лабаалара эбиллэн урукку уонна билиҥҥи ситимин олохтуоҕа. Саҥа сэргэни Владимир Чахов уран уус салайааччылаах Сунтаар эр бэртэрэ Алексей Васильев, Артем Чемпосов, Петр Белолюбскай тута сылдьаллар. Өссө биир улахан үлэнэн Тойон түһүлгэҕэ, Аар Баҕах аттыгар сүүстэн тахса массыына буор кутулунна. Салгыы саха уһаайбатын, алгыс ааркатын Юрий Ксенофонтов, онтон эҥээр балаҕаннары Кириэстээхтэн Василий Намылов биригээдэлэрэ, Алгысчыт ураһатын “Внешторгресурс” тэрилтэ үлэни ыыталлар. Маны таһынан улахан ураһа уонна уустар түһүлгэлэрэ тутуллан саҕаланыахтара. Ыһыах кэнниттэн “Аар куйаар мөҥүөнэ” түһүлгэ уонна сэргэлээх аартыктар тутуулара барыахтара.
Быйылгы ыһыах тэрээһиннэригэр сүрүн болҕомтону иккис күнүгэр тэриллэр саамал кымыс иһиитин сиэрэ-туома буолуоҕа. Манна хас биирдии киһи бэс ыйын 21 күнүгэр Тойон түһүлгэҕэ 10 чаастан саҕалаан сахалыы таҥастаах, чороонноох уонна олбохтоох кэлэн күнтэн түспүт күүстээх алгыстаах кымыһы иһэн күүс-уох эбиниэхпит, алгыһы иҥэриниэхпит. Бу тэрээһиҥҥэ “Сунтаар ситимэ” иистэнньэҥнэр түмсүүлэрэ ыҥырыы таһаарда, хас биирдии нэһилиэк улахан олбохтору уонна 20 миэтэрэлээх саламалары оҥорон улуус ыһыаҕын тэрийээччилэргэ бэлэх оҥоруохха диэн. Улуус үрдүнэн 2018 – бэйэ оҥорон тааһаары сылыгар ананан уустарга, уран тарбахтаарга улахан болҕомто ууруллан уустар түһүлгэлэрэ төрүттэнэн “Тимир ууһун кистэлэҥэ”, “Ыһыаҕым саргылаах иһитэ”, “Саха таҥаһын саргыта”, “Оҕуруо оһуора” диэн күөн-күрэстэр баар буолуохтара. “Оллооннон олорон олоҥхолуохха” олоҥхо тэрээһинэ бастакы күҥҥэ “Тускул” түһүлгэтигэр бүччүм олорон олоҥхону истии тэриллиэҕэ, оттон оһуокай түһүлгэтигэр 14-тэн үөһээ саастаах оҕолор, улахан дьоннор кыттыыны ылыахтара уонна ыччат оһуокайын кытта, түүн 12 чааска “Сунтаар муҥутуур добун оһуокайа” буолуоҕа. “Тыа ыала” өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэх ыһыах бастакы күнүгэр ыытыллыаҕа, онтон спортивнай оонньууларга үгэскэ кубулуйбут “Маччаҕа Бөҕө” уонна Семен Зедгенидзев 90 сааһын бэлиэтиир спортивнай оонньуулар төрүттэниэхтэрэ. Ат сүүрдүүтэ, ыһыах айар кэнсиэртэрэ, байаанынан үҥкүү, оҕо-аймах түһүлгэлэрэ үлэлиэхтэрэ. Быйылгы ыһыахха Сэһэн түһүлгэни Үөрэҕирии салалтатыгар биэрэн, оҕо-аймах түһүлгэтинэн ааттанан “Чыпчаал” дэгиттэр дьоҕурдаах оҕолор, “Мозаика”, “Диаданс” бөлөхтөр кэнсиэртэрэ баар буолуоҕа уонна бу түһүлгэ оҕолорго аналлаах оонньуулары икки күн устата тэрийиэ, ону кытта “Эрчимэн Бэргэн” диэн кырачаан уол оҕолорго аналлаах өбүгэ оонньууларыгар күрэх баар буолуо.
Ытык күммүт чугаһаата, кэрэ кэммит кэлэн иһэр… Бу суолталаах күҥҥэ айылҕабытыгар, ытык түһүлгэбитигэр сүгүрүйэн, харыстабыллаахтык сыһыаннаһан бөҕү-сыыһы мээнэ быраҕыа суохха, быдьар тылы таһаарымыахха, этиһиэ-охсуһуо суохха! Түһүлгэҕэ баар ытык мастан, алтан сэргэттэн, Аар Кудук чэрчи мастан, Аар Баҕах сэргэттэн, күнү көрсүү, кымыс иһиитин сиэриттэн-туомуттан, ытык киһи — алгысчыттан алгыһы ылыахха, күүстэ-уохта эбиниэххэ, түмсүүлээх буолуохха!
Мария КОБЕЛЬЯНОВА – ТУСКУЛААНА, edersaas.ru сайтка анаан