Дьааҥы сылгытын ууһатар племенной хаһаайыстыба өссө сэрии ыарахан сылларыгар тэриллибит. Ол туһунан бу улууска племенной үлэни иилиир-саҕалыыр Вадим Горохов маннык кэпсиир.
edersaas.ru
Племенной үлэ саҕаланыыта
– Дойду салалтата 1943 сыл ыам ыйын 12 күнүгэр таһаарбыт “Холкуостарга, сопхуостарга сылгы иитиитин тупсарар итиэннэ ахсаанын элбэтэр дьаһаллар тустарынан” диэн уурааҕар Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн аҕыс племенной хаһаайыстыбаны, ол иһигэр биири Саха сиригэр тэрийэргэ этиллибит. Онуоха өрөспүүбүлүкэ салалтата ыраас хааннаах саха сылгыта баар сирин, Дьааҥыны, талан ылбыт. Суола-иһэ мөлтөх уонна ыраах диэннэр, племенной хаһаайыстыбаны кэлин Намҥа көһөрбүттэр. Онтон соҕурууттан сылгылары маассабайдык аҕалыы түмүгэр киин улуустар сылгылара сиэнчэр хааннананнар, олору өрүһүйэр сыалтан, эмиэ Дьааҥы сылгытын санаан кэлбиттэр. Инньэ гынан, 1969 с. бастаан Остуолба нэһилиэгэр, салгыы Адыаччыга, Элгэскэ, Сартаҥҥа сылгы племенной пиэрмэлэрэ тэриллэннэр, Саха АССР үтүөлээх зоотехнига Гавриил Аммосов салалтатынан үлэлээбиттэрэ. Дьэ бу хаһаайыстыбалартан өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар 2,5 тыһ. сылгы тарҕатыллыбыта!
Биһиги улууспут сирэ-уота киэҥ, нэһилиэктэр бэйэ-бэйэлэриттэн олус ыраахтар. Холобур, улуус хоту уһугар баар Оһохтоох нэһилиэгэ Баатаҕайтан 35 көс, оттон соҕуруу уһукка сытар Барылас нэһилиэгэ 55 көс ыраахтар. Инньэ гынан, сылгыларбыт төрүт булкуспаттар. Ити иһин Гавриил Алексеевич Дьааҥы сылгытын саха сылгытын туспа тиибин быһыытынан бигэргэтэргэ күүскэ үлэлээбитэ, ол 2011 с. бигэргэммитэ. Кини Дьааҥы сылгытын түөрт көрүҥҥэ араарара: «Эҥэ сылгыта», «Сартаҥ сылгыта», «киин нэһилиэктэр сылгылара», «Эбээн Бытантай сылгыта» диэн. Кырдьык, сылгыларбыт кээмэйдэринэн, хаачыстыбаларынан уратылаһаллара элбэх.
Болҕомто — хаачыстыбаҕа
Билигин улуус үрдүнэн 7 235 сылгы, ол иһигэр 4 620 биэ баар. Ааспыт сыл түмүгүнэн, сылгы уонна биэ ахсааныгар сорудахпытын аһары толордубут. Мин 2013 с., Силиэксийэ киинэ тэриллиэҕиттэн, улууска сылгыны үөрдээн иитиигэ племенной зоотехнигынан үлэлиибин, ол иннинэ «Остуолба» кэпэрэтиипкэ исписэлиистээбитим.
Улуус дьаһалтатын уонна хаһаайыстыбалары кытары сүбэлэһэн баран, үлэни хаһаайыстыбалары бөҕөргөтүүттэн, племенной-силиэксийэлиир үлэ тиһигин сөргүтүүттэн саҕалаабыппыт. Бастаан «Остуолба» уонна «Арыылаах» кэпэрэтииптэри племеннойга хандьыдаатынан киллэртэрбиппит. Итиэннэ сылгы ахсаанын аҕыйаппат, төрүөҕү 75 %-тан, сылгыны чөл тутууну 98 %-тан, племенной атыыны 15 %-тан түһэрбэт туһугар күүскэ үлэлээн, 2016 с. бу икки хаһаайыстыба Арассыыйа таһымнаах племрегистри ылалларын ситиспиппит. Адыаччы нэһилиэгин «Баачаан» кэпэрэтиибэ 2014 с. хандьыдаатынан киирэн, 2018 с. племрегистри туппута, быйыл «Сартаҥ» ХЭТ хандьыдаакка ылылынна. Ирдэнэр докумуоннары чөкөттүбүт, сылгылары чипчээтибит, иммуногенетика анаалыһын оҥоробут, чахчылар кэлим базаларын тэрийэн бүтэрэн эрэбит.
Онон аны хаачыстыбаҕа үлэлииргэ быһаарынан, Гавриил Алексеевич олохтообут методикатынан сирдэтэн, нэһилиэктэр сылгыларын сүүмэрдээн, кинилэр үчүгэй өрүттэрин сайыннарыыга үлэлиибит. Икки сылга биирдэ быыстапка-дьаарбаҥка тэрийэн, сылгылары атастаһыннарабыт. 2016 с. Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Михаил Дмитриевич Горохов аатынан быыстапка-дьаарбаҥканы тэрийбиппит, 2018 с. чулуу сылгыһыт Дмитрий Алексеевич Горохов аатыгар сылгы ыһыаҕын ыспыппыт. «Тымныы чыпчаалын сылгыһыттарыгар» өйдөбүнньүгү туруоран, бастыҥ сылгыһыттар ааттарын стелаҕа суруйан үйэтиппиппит. Былырыын саас «Дьааҥы – тымныы чыпчаала» бэстибээлгэ быыстапка тэрийбиппит. Дьон сыралаһан ииппит сылгытын харыһыйарын иһин, сылгыны соноҕоһунан буолбакка, тыйынан атастаһыыны олохтоотубут. Күһүн нэһилиэктэринэн кэрийэн, үчүгэй төрүөхтээх биэлэр убаһаларын иитиигэ хааллартаран, олору атастаһыннарабыт.
Сөмөлүөтүнэн көтүтэн
Племенной сылгыны атыылааһыны 2016 с. сөргүппүппүт. Араас улуустартан элбэх сайаапка киирэр. «Туймаада-Агроснаб» хампаанньа өйөбүлүнэн, сылгыларбытын ааспыт үс сылга хортуоппуйу уонна оҕуруот аһын илдьибит сөмөлүөтүнэн аҕалбыппыт. Ааспытын кэннэ киһи сонньуйуох түбэлтэтэ ханна барыай? Киин куорат аэропордугар түһээт, сөмөлүөккэ бортобуой массыынаны ыга астаран, сылгылары тута тиэйэн таһаарабыт. Бастакы сырыыбытыгар биир атыыр, туохтан сиргэммитэ буолла, массыынаҕа төрүт тахсыбакка муҥхаалланан, сөмөлүөттэр көтөр былаһааккаларын бүөлэттэрэн, көтөөрү турар эриэйистэри тохтотторон турар. Ону үһүө буолан соһо былаастаан сиэтэн, «Сахаплемхолбоһукка» сыра-хара бөҕөнөн тиэрдибиппит. Онтон ыла тыйдары эрэ аҕалабыт. Кэлэр да өттүгэр сөмөлүөтү туһаннарбыт дэһэбит, «Туймаада Агроснаб» өйүүрүгэр баҕарабыт.
Кыһалҕалар
Киинтэн ыраах сытар хоту дойдуга үлэни-хамнаһы тэрийэр уустуга элбэх. Племенной хаһаайыстыбаларга сылгыны көрүүгэ-истиигэ көрүллэр көмө харчыта Арктика улуустарыгар арыый үрдүк буолуон наада. Холобур, биир куул эбиэс киин улуустарга 800 солк. буоллаҕына, биһиэхэ 1800 солк. буолан тиийэр. Инньэ гынан, эбиэһи эмп эрэ курдук амсатабыт. Оттуурбут эмиэ ыарахан, талбыт курдук көнө ньуурдаах сыһыы-алаас суох буолан, бэл, сопхуос муҥутаан сайдыбыт кэмигэр тиэхиньикэнэн оттооботохпут. Сүрүн тэрилбит – мотуордаах илии хотуура.
Тыа хаһаайыстыбатын улуустааҕы управлениетыгар агроном ыстаата көрүллүөн наада. Маннык исписэлиис баара буолар, улууска сири туһаныы, тупсарыы үлэтэ былааннаахтык тэриллиэ уонна Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин тустаах бырагыраамаларыгар кыттыы саҕаланыа этэ. Биһиги, атын идэлээх исписэлиистэр, сиртэн үүнээйини ылыыга көрүллэр көмөнү билбэккэ да, өйдөөбөккө да хаалабыт. Холобур, урут Үөттээххэ элбэх сыллаах оту ыһа сылдьыбыттарын сөргүтүөххэ сөп. Остуолба нэһилиэгин дьаһалтатын тыа хаһаайыстыбатыгар исписэлииһэ Николай Горохов Агрохимстанцияҕа биир учаастак буорун аҕалан анаалыстаппыта эбиэс үүнүөн сөп диэн буолла. Ону олоххо киллэрии төһөлөөх хамсааһыны таһаарыа этэй?
Көтөр дьаҥа, сибиинньэ чумаата, аны коронавирус… Ити курдук дьаҥ-дьаһах тахса турар кэмигэр иммунитеты күүһүрдэр төрүт аһы-үөлү өрө тутар ирдэннэ. Онон, сылгы үүтүн соҕотуопкалааһыҥҥа, кымыстааһыҥҥа болҕомто ууруллуон наада. Биһиэхэ сүүс сылгылаах «Маҕылла» бааһынай хаһаайыстыба баһылыга Сергей Потапов биэ ыан, «Полюс холода» кэпэрэтиипкэ туттаран, кымыстатар. Өссө хас да сыл кымыһынан эмтиир сайыҥҥы лааҕыры үлэлэтэ сылдьыбыттара. Дьиҥинэн, маннык үлэ хас улуус ахсын тэриллэр кыахтаах.
Сылгы хаһаайыстыбатын чааһынай дьону түмэр кэпэрэтиип быһыытынан буолбакка, муниципальнай бас билии киэбинэн тэрийэр ордук. Оччотугар судаарыстыбаннай аҥаардаах, бүддьүөттэн үбүлэнэр буолан, эрэллээх уонна өйөбүллээх, сылгыһыты хамнастыыр кыахтаах итиэннэ араас тэрээһин үлэни быһаарарга, ол иһигэр племүлэни ыытарга быдан табыгастаах буолуоҕа.
Түмүк оннугар
Вадим Михайловиһы кытары биһиги кулун тутар 21 күнүгэр, өрөспүүбүлүкэтээҕи Сылгыһыт күнүгэр кэлэ сырыттаҕына көрсөн кэпсэппиппит. Түмүгэр кини маннык эппитэ:
– Харантыынынан сибээстээн Сылгыһыт күнүн бэлиэтээһин төһө да тохтотулуннар, сыалбытын-сорукпутун ситтибит: аҕалбыт сылгыларбытын батардыбыт, биир идэлээхтэрбитин көрсөн, уопут атастастыбыт. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ үлэлии сылдьар уонна бэтэрээн сылгыһыттарбытыгар «Махтал суруктары», өйдөбүнньүк бэлэхтэри туттарда. Инньэ гынан, дьоммутугар элбэх сонуннаах, илии тутуурдаах тиийэбит. Хаһыакка интервью биэрдибит, «күөх экран» аһаҕас эпииригэр кытынныбыт. Итинник үрдүк болҕомтоҕут иһин ыраахтан айаннаан кэлбит Дьааҥы сылгыһыттарын аатыттан махтанабын.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru