2013 сыллаахха оруобуна муус устар 27 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтэ төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтээһин туһунан Ил Дархан ыйааҕа тахсыбыта. Эһиилигэр 2014 с. РФ президенэ Владимир Путин 2022 с. Саха сирин судаарыстыбаннаһын 100 сыллаах үбүлүөйүн тэрийии туһунан ыйаахха илии баттаабыта.
edersaas.ru
Ил Дархан бу ыйааҕар биэс сүрүн хайысханы ыйбыта. Бастакытынан, 2022 сылга диэри Саха сирин нэһилиэнньэтэ 1 мөлүйүөн ахсааҥҥа тиийиэхтээх. Иккиһинэн, валовай региональнай бородуукта биирдии киһиэхэ 1 мөл. солк. буолуохтаах. Үсүһүнэн, социальнай суолталаах 100 эбийиэк тутуллуохтаах. Төрдүһүнэн, 100 уопсастыбаннай көҕүлээһин тэриллиэхтээх. Бэсиһинэн, үөрэх кыһаларыгар тэрилтэлэр сыстан шефствоны олохтооһуннара сөргүтүллүөхтээх. Бу мантан төһөтө туолан иһэрий?
962835 буолбуппут
Билиҥҥи туругунан, Саха сирин нэһилиэнньэтин ахсаана 962835 киһиэхэ тэҥнэспит. 2013 сыллаахха 955,6 тыһыынча этибит. Даҕатан эттэххэ, Саха сирэ Уһук Илин регионнарга нэһилиэнньэтин ахсаана эбиллиитинэн бастакы күөҥҥэ иһэр. Манна оҕо төрөөһүнэ, кырдьаҕас дьон уһуннук олоруулара улахан оруолу ылар. Билигин оҕо төрөөһүнэ киһи өлүүтүн 1,7 төгүлүнэн баһыйан иһэр.
Итиннэ региоммутугар кэлиҥҥи кэмҥэ доруобуйа харыстабылын биир кэлимник сайыннарыы барбыта төһүү күүс буолбута саарбаҕа суох. Кэлиҥҥи кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 34 балыыһа тутулунна. Ону сэргэ балыыһаларга оборудованиелары туруоруу, саҥардыы, уустук оперциялары ыытарга үрдүкү технологиялары туһаныы, телемедицинаны киллэрии курдук үлэлэр ыытылыннылар.
Улахан тутуулартан ыллахха, өрөспүүбүлүкэтээҕи кардиологическэй диспансер, оҕо сэллигин эмтиир санаторий, оҕо анал дьиэтэ, ону таһынан улахан балыыһалар тутулуннулар. Сотору кэминэн перинатальнай киин аанын тэлэччи аһыаҕа. Бүгүн искэҥи эмтиир диспансер бастакы сыбаайатын түһэрии буолла.
Аны туран, бу кэлиҥҥи сылларга хотугу оройуоннартан дьон көһүүтэ аҕыйаабыта көстөр. Өскөтүн 2013 сыллаахха хоту оройуоннартан 2232 киһи көспүт буоллаҕына, былырыыҥҥы сыл түмүгүнэн, 491 киһи эрэ көспүт. Ону ааһан Өлөөҥҥө, Анаабырга, Дьааҥыга, Эбээн Бытантайга, Аллайыахаҕа оҕо төрөөһүнэ элбээбитэ бэлиэтэммит. Бу улуустартан Анаабыр, Аллайыаха нэһилиэнньэтин ахсаанынан эбиллибит.
Нэһилиэнньэ эбиллиитигэр өссө элбэх оҕолоох ыалга судаарыстыбаттан көмө хаҥаабыта, Ийэ хапытаала (Россия уонна өрөспүүбүлүкэ киэннэрэ) диэн киирбитэ, хас сылын аайы оскуолалар, оҕо саадтара тутуллан иһиилэрэ, нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу эбилик буолбута саарбаҕа суох.
Экономика көрдөрүүлэрэ үрдүктэр
Быйылгы биэс ыйдаах түмүгүнэн, валовай региональнай бородуукта 3 % үрдээбит. Инвестиция киириитэ 1,3 %, хамнас – 1,2 %, нэһилиэнньэ дохуота – 0,1 % эбиллибит. Билигин ВРП киһи ахсааныгар 824 тыһ. солк. тэҥнэһэн турар. РФ президенин ыам ыйын ыйаахтарын толорууга, чуолаан, хамнаһы үрдэтиигэ, эмиэ көрдөрүүбүт куһаҕана суох. Билигин хамнас алын кээмэйэ тиийинэн олоруу алын кээмэйигэр тэҥнэниллэн турар. Бу маннык хамсааһын регион аайы кыаллыбат эбээт.
Ил Дархан Анал этиитигэр олоҕурдахха, өрөспүүбүлүкэ промышленноһынан, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанан олорор улуустара, хотугу оройуоннар, Дьокуускай куорат туспа хайысхаларынан сайдыахтаахтар. Онно кини тус-туһунан ыйаахтары таһааран турар. Быйыл Дьокуускай куоракка туһуламмыт ыйааҕа таҕыста (бу иннинэ 2014 с. ыйаах таһааран турар).
Быйылгы Анал этиитин Егор Борисов өрөспүүбүлүкэ 2030 с. диэри сайдыытын стратегиятыгар туһулаата. Онно кини биир сүрүн оруолу олохтоох оҥорон таһаарыы ылыаҕын туһунан эттэ. Онон кэлэр сылларга бөдөҥ хампаанньалары кытары үлэлэһиини сэргэ (Саха сиригэр үлэлиир улахан хампаанньалары кытары биир тылы булан олоробут), орто, дьоҕус бизнеһи сайыннарыы күүскэ барыахтаах. Билиҥҥи туругунан, 48126 орто, дьоҕус бизнес баара биллэр. Ол иһигэр 38411 тус предприниматель.
Предпринимательствоны сайыннарыыга билигин биһиэхэ Предпринимателлэри өйүүр фонда, “Якутия” венчурнай хампаанньа, технопаарка, бизнес-инкубатор, Инвестиционнай сайдыы агентствота, урутаан сайдар сирдэр (чуолаан, “Хаҥалас” индустриальнай паарка), о.д.а. үлэлииллэр. Өссө Ил Дархан Предпринимателлэр форумнарыгар олохтоох бородууксуйаны атын регионнарга, тас дойдуга таһаарарга туспа экспортнай киин тэрийиэҕин туһунан эттэ. Уонна манна даҕатан, Саха сирин салалтата (Егор Борисов) өрөспүүбүлүкэҕэ уот тарыыбын намтатыыга федерацияны кытары үлэлэһиитин ойуччу тутан этэр тоҕоостоох. Хас эмэ сыллаах үлэ түмүгүнэн, быйылгыттан саҕалаан уот тарыыбын Россия киин регионнарыгар тэҥнээһин барыахтаах. Бу, биллэн турар, предпринимателлэргэ улахан көмө.
Инвестиция чааһын эттэххэ, өрөспүүбүлүкэ үгүс экономическэй форумҥа сылдьан араас былаһааккаҕа бэйэтин бырайыактарын көмүскүүр. Ол иһигэр Өлүөнэ өрүһү туоруур муоста, Дьокуускайга ГРЭС иккис уочаратын, водозабору тутуу, ИТ-паарканы, “Хотугу мозаика” туристическэй комплексы олоххо киллэрии, Жатайдааҕы суудунаны оҥорор собуот, о.д.а. бааллар. Бу туһунан хаһыаппытыгар элбэхтэ сырдатан турабыт.
100 тутуу
Тутууну ылан эттэххэ, бу сайын от ыйын 28 күнүгэр социальнай суолталаах 100 эбийиэги тутуу ирдэбиллэрин туһунан Бырабыыталыстыба уурааҕа таҕыста. Бу тутуулар, бастатан туран, нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын тупсарыыга, чэпчэтиигэ туһуланыахтаахтар. Мантан сорохторо Саха сирин социальнай-экономическэй стратегиятыгар киирэн тураллар.
Бырабыыталыстыба билиҥҥи уурааҕынан, тутуулары сэттэ көрүҥҥэ араарда. Бу иннинээҕи испииһэк уопсай барыллаан көрүүнэн оҥоһуллубута. Онон билигин өрөспүүбүлүкэ социальнай суолталаах эбийиэктэрэ тус-туһунан арахсан наарданыахтара. Куораттарга уонна тыа сирин нэһилиэнньэлээх пууннарыгар туспа ирдэбил киирдэ.
Оттон олорор дьиэлэри тутуу туһунан этэн аһардахха, Егор Борисов этиитинэн, сылын аайы 600 тыһ. кв м дьиэ тутуллуохтаах. Эһиилгиттэн хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү бырагырааматын өрөспүүбүлүкэ бэйэтин суотугар ыытарга былаанныыр. Манна анаан “АЛРОСА-Ньурба” 10 % акциятыттан киирбит харчы туһаныллара сабаҕаланар.
100 бастыҥ көҕүлээһин
Егор Афанасьевич уопсастыбаннаһы түмэ тардыыга ураты болҕомтотун ууран кэллэ. Гражданскай уопсастыба институтун сайдыытын министиэристибэтин тэрийэн, уопсастыбаннай түмсүүлэргэ болҕомтотун ууран, түөлбэлэр юридическэй сирэй буолан, судаарыстыбаттан көмөнү ылалларын ситиһэн нэһилиэнньэ көҕүлээһинин өйөөтө. Билигин сылын аайы сүүрбэччэлии бырайыак судаарыстыбаттан үбүлэнэр. Санатан эттэххэ, сүүс бастыҥ уопсастыбаннай көҕүлээһини өйөөһүн 2015 сылтан саҕалаан ыытыллар.
Быйылгы куонкурус туһунан эттэххэ, барыта 28 бырайыак (Дьокуускайтан – 14, улуустартан – 14) киирбититтэн 25 көҕүлээһин кытынна. Уопсай түмүккэ 20 бырайыак көмөнү ылла. Уопсастыбаннай түмсүүлэр сүрүннээн нэһилиэнньэлээх пууну тупсаран оҥорууга, дьоҥҥо-сэргэҕэ социальнай-материальнай көмөнү ыытыыга, ыччакка, оҕолорго төрөөбүт дойдуга тапталы иҥэриигэ, волонтердааһыҥҥа, дьиэ кэргэн туруктаах буолуутугар, чөл олоҕу көҕүлээһиҥҥэ туһуламмыт бырайыактарын көмүскээтилэр. Ону сэргэ аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар кыһалҕаларын таарыйар үлэлэр эмиэ киирдилэр.
Аграфена КУЗЬМИНА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru.