Бэс ыйын 21 күнүгэр Арассыыйаҕа Мэдиссиинэ үлэһитин күнүн бэлиэтиибит. Кэнники кэмҥэ дьон олоҕун, доруобуйатын туһугар сыралаһар мэдиссиинэ үлэһиттэрин күннээҕи үлэлэрэ-хамнастара улахан суолталааҕын, дьэ, өйдөөн эрэр курдукпут. Чахчыта да, өлөр-хаалар күҥҥэ, “күн быстар, ый туллар” түгэнигэр, үрүҥ тыын өрүһүлтэтэ буолар дьон — кинилэр.
Биллэн турар, медик үлэтэ чэпчэки буолбатах. Маныаха идэлэрин чахчы таптыыр, уопсастыбаҕа, дьоҥҥо-сэргэҕэ көмөнү аҕалабыт, туһалыыбыт диэн үтүө өйдөбүлүнэн сирдэтинэр буолан, тулуйан сырыттахтара.
Иван Иванович Тордуянов Уус Алдан улууһун киинигэр, Бороҕоҥҥо киин балыыһаҕа “суһал көмө” биэлсэринэн үлэлээбитэ сүүрбэттэн тахса сыл буолла. Кини урут зоотехник идэлээх этэ. Ол эрээри, 90-с сылларга сопхуостар эстибиттэрин кэннэ, тыа хаһаайыстыбатыгар зоотехник идэтэ наадата суох курдук буолан хаалбыта.
Иван уруккуттан да сэмээр быраас, биэлсэр буолар ыра санаалааҕа. Ол баҕатын толорон, мэдиссиинэ кэллиэһигэр туттарсан киирбитэ. “Эмтиир дьыала” салаатын бүтэрэн, биэлсэр идэтин баһылаабыта. Кини дьону эмтиир биэлсэр буолан, балыыһаҕа баран үлэлиэн сөптөөҕө эрээри, “суһал көмөнү” талбыта. Дьоҥҥо ордук туһалаах, тута көмөлөһөҕүн диэн санааттан. Чахчыта, сүүрбэттэн тахса сыл устата хас киһи олоҕун быыһаабыта, көмөлөспүтэ буолуой? Ол да иһин медиктэри «үрүҥ халааттаах аанньаллар» диэн этэр буоллахтара.
“Инфаркт, инсульт элбээтэ”
— Иван Иванович, сүүрбэттэн тахса сылы быһа, били, этэргэ дылы, мэдиссиинэ фронун инники күөнүгэр сырыттаҕыҥ дии. Бу кэм устата араас түгэн баар буоллаҕа…
— Оннук, араас баара. Субу төрөөн эрэр дьахталларга, өлөр-тиллэр икки ардыгар сытар дьоҥҥо суһал көмөнү оҥоро охсоот, балыыһаҕа тиэрдэбит. Киирээт да, кыл-мүлчү төрөөбүт түгэннэрэ баара. Куоракка курдук туспа гинекологическай, кардиологическай, реабилитационнай биригээдэлэр суохтар, барытыгар биир соҕотох биэлсэр сылдьар. Онон, сороҕор чахчы да, суһал быһаарыныылары ылына охсуохтааххын.
— Кэнники кэмҥэ ханнык ыарыыларынан дьон “суһал көмөнү” ыҥырарый?
— Эчэйиини, оһолу аахпакка туран, кэнники кэмҥэ инсульт, инфаркт олус элбээтэ диибин. Эдэр, орто саастаах дьон ыалдьар буоллулар. Урут биирдэ эмэ оннук түгэн буолара, билигин — нэдиэлэ аайы да буолуон сөп. Хас үһүс киһи да диэн этиэххэ сөп.
Ити хамсаммат буолуу, сыыһа аһааһын содула. Ыччаттар гаастаах утахтарынан, фастфуд аһынан, ааһа баран, “эниэргийэ биэрэр” диэн ааттанар утахтарынан, араас буортулаах отторунан олус үлүһүйэр буоллахтарына, ол содула суох ааспат. “Энергетик” сүрэхтэрин күүскэ хачайдыыр, көҥдөй толугуратар, ол буортулаах. Ону тэҥэ, ньиэрбинэй истириэс эмиэ элбээтэ.
“Түүннэри-күнүстэри да үлэлиэххэ сөп”
— Идэҕэр, үлэҕэр сөбүлүүрүҥ тугуй?
— Дьоҥҥо көмөлөһөрбүн сөбүлүүбүн. Син биир кэтэһэҕин, кэтээн көрөҕүн ээ. Холобур, өйө суох сытар киһини балыыһаҕа киллэрэн баран, санааҥ наар ол туһунан буолар. Сарсыныгар сэмээр төлөпүөнүнэн эрийэллэрин күүтэҕин: өйдөммүт дуу, суох дуу, туруга хайдаҕый? “Өйдөммүт үһү” диэни истээт, ис-испиттэн үөрэбин, чэпчиибин. Истэрэ ыалдьыбыт дьон бары муҥурдара буолбат, онон сороҕор түүнү быһа ону саныыгын, саарбахтааһын «эрийэр», арай, арай…
Онтон сарсыныгар тиийэн ол киһиҥ номнуо эппэрээссийэлэнэн, өкчөччү туттан, хаама сылдьарын көрдөххүнэ, “сөпкө гыммыппын” диэн астына саныыгын, үөрэҕин. Сороҕор, дьылҕатын быата тардан, “барбыт үһү” диэн сураҕы иһиттэхпинэ, хомолто курус тыына кууһар… Ол гынан баран, Таҥара көмөтүнэн, үлэбэр куруубай алҕаһы таһаара иликпин.
— Оттон үлэҥ ыарахан түгэннэриттэн тугу ааттыаҥ этэй?
— Сороҕор, киһи тиийбэт, суох буоллаҕына, дьуһуурустубаҥ кэнниттэн түүннэри үргүлдьү хаалан, суукканы быһа сылдьыахха сөп. Бу кэнники өссө чааһынан ирдиир буолан эрэллэр. Үгүс дьон куортамҥа олороллор, аадырыстара чуолкайа суох буолар. Ону көрдүүргэ хаарыан күн-дьыл барар. Сорохтор субу өлөн эрэр курдук ыксаан ыҥырбыттара, халымыр соҕус буолар. Бу кэмҥэ ким эрэ өйө суох, өлөр-тиллэр икки ардыгар сытар буолуон сөп. Ирдэбил быһыытынан, “суһал көмөнү” 3 чааска диэри кэтэһиэхтээхтэр.
— Коронавирус Уус Алдан улууһугар эмиэ баар. Пандемия кэмигэр хайдах үлэлиигит?
— Биллэн турар, бары ирдэбиллэри тутуһан, харыстанар көстүүмнэри кэтэ сылдьабыт. Барыахпыт иннинэ диспетчертэн бу киһи туга ыалдьыбытын, ханна сылдьыбытын ыйыталаһан баран тиийэбит. Онтон наллаан сиһилии токкоолоһобун.
Дьон коронавирустан олус куттанар, онон тута доппуруостаан, ыган-түүрэн бардахха, сабыллан, ыксаан хаалаллар буоллаҕа. Дааннайдарын хомуйан баран, быһаарыы ылынабыт, барыларын анаалыстаан испэппит. Хас биирдии ыалга сырыы иннинэ уонна кэнниттэн көстүүммүтүн, туттар малларбытын дезинфекциялыыбыт, ирдэбил оннук. Дьонтон дьоҥҥо сылдьар буоллахпыт.
“Суһал көмө” массыыналарын кэллиэксийэлиир
Иван Иванович сүрдээх сэргэх киһи. Урут хомсомуол сэкиритээринэн үлэлии сылдьыбыт диэх курдук. Уопсастыбаннай үлэттэн хаһан да туора турбат, тамадалыыр, кэнсиэртэргэ ыытааччы да буолар. Улуус хаһыатыгар биир идэлээхтэрин тустарынан, дьон доруобуйатын харыстанарыгар сүбэлээн-амалаан, ыстатыйалары суруйар. Эдэр кэллиэгэлэригэр настаабынньык курдук, батыһыннара сылдьан, сүбэлиир-амалыыр. Аны туран, оҕуруотчут бэрдэ, туппута-оҥорбута барыта табыллар.
Өр сыллаах үлэтин сыаналаан, доруобуйа харыстабылын туйгуна, Мүрү, Байаҕантай нэһилиэктэрин Бочуоттаах олохтооҕо, үрдүк категориялаах биэлсэр, үлэ бэтэрээнэ ааты иҥэрбиттэрэ. Илин эҥээр улуустарыгар медик-КВН оонньооччуларга “Бастыҥ хамандыыр” ааты ыла сылдьыбыттаах. Доруобуйа харыстабылын үлэһиттэрин XI спартакиадаларыгар “Бастыҥ “суһал көмө” медигэ” ааты ылбыта. Олунньу ыйга биэнсийэҕэ тахсан, 55 сааһын ылан, харантыын иннинэ эрэ кыл-мүлчү үбүлүөйдээбитэ.
Кини “суһал көмө” массыыналарын, истиэнэҕэ ыйанар тэриэлкэлэри мунньар дьарыктаах. Кэллиэксийэтигэр 40-тан тахса массыыналаах. Ону тэҥэ, медик идэтигэр сыһыаннаах маллары: билигин туттуллубат буолбут фонендоскоптары, уруучукалары, ыстакааннары, о.д.а. мунньар. Бу кини идэтигэр бэриниилээҕин туоһулуур дии саныыбын.
Кэргэнин кытта икки оҕону улаатыннардылар. Кыыстара улууска аан бастаан Биир кэлим эксээмэни 100 баалга туттарбыта, оскуолатын Кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрбитэ, билигин Ураллааҕы юридическэй академияҕа үөрэнэ сылдьар. Тапталлаах кыыһын ситиһиитинэн аҕата сэмээр киэн туттар. Уоллара сварщик идэтин баһылаан, кэргэннэнэн, икки сиэн уолу бэлэхтээн дьоллообута, эбэлээх эһээ күннэрэ кинилэртэн тахсар буолбута син ыраатта.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: суруйуу дьоруойун архыыбыттан