Кэнники күннэргэ Амма өрүс баһыгар маһы кэрдии саҕаланан эрэрин туһунан иһитиннэрии тарҕанан, Амма улууһун эрэ буолуо дуо, Саха сирин олохтоохторо бары долгуйбуппут.
edersaas.ru.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтэ маһы кэрдиигэ былырыын биллэрбит куонкуруһугар “Ангара” ХЭУо, “Вудленд24” диэн Иркутскай уобалас хампаанньалара хотоннор, хас эмэ тыһыынчанан гектардаах тыа учаастактарын 46 сыл устатыгар түүлэспиттэр. Кыһыыта диэн баар, ол барыта дьүүллэһиигэ таһаарыллыбакка оҥоһуллубут. Аны куонкуруска ити икки эрэ тэрилтэ кыттан кыайбыттар, олохтоохтор төрүт биллибэтэхтэр итиэннэ ол барыта Ойуур кодексатынан сокуоннайдык оҥоһуллубут, билигин докумуоннара судаарыстыбаннай эспэртиисэни бара сылдьар аатырбыта.
Ил Дархан Айсен Николаев муус устар 24 күнүгэр социальнай ситимнэринэн быһа сибээскэ тахсыытыгар, ити докумуоннар сыыһалардаах оҥоһуллубуттарын бэлиэтээн туран, ИДьМ уонна Айылҕа харыстабылын борокуратууратын бэрэбиэркэлэрэ бүтүөр диэри туох баар аукциону тохтоппутун, туох да үлэни ыытымаҥ диэн эппитин, онон Аммаҕа маһы кэрдии тохтуурун иһитиннэрдэ! Ону мин бэркэ үөрэ-көтө иһиттим уонна кыыс кэрэ Амма маһыгар суудайыы аны тахсыбатын туһугар бэйэм санаабын этэргэ сананным.
Ураты эйгэ
Амма өрүс Өлүөхүмэ улууһун сириттэн-уотуттан саҕаланан, илин эҥээр алта улуус сирин-уотун угуттаан-утахтаан Алдан өрүскэ кэлэн түһэр. Устата 1462 килэмиэтирдээх, икки сүүсчэкэ кэриҥэ салаа үрэхтэрдээх. Ырыаҕа ылламмыт кыыс Амма өрүс ураты айылҕалаах, дьикти сирдээх-уоттаах. Тыатыгар тиити, харыйаны, хатыҥы, үөтү таһынан, үүнээйи 300 көрүҥэ үүнэр, олортон 27-тэ чуолаан Аммаҕа эрэ баар. Ол иһигэр, Амма кыабаката (горец амгинский), бөрө сиир ото (вздутоплодник сибирский), көмүс силис (золотой корень), хасхара (рододендрон золотистый) итиэннэ сэдэхтик көстөр ыылаах харыйа (пихта), сыалаах мас (кедр), тирэх (тополь), болбукта (кедровый стланик) киирэллэр. Сир аһыттан уулаах отон, дьэдьэн, сугун, хаптаҕас, моонньоҕон, сугун, түүбүктэ хойуутук үүнэллэр.
Баай хара тыатыгар тайах, кыыл таба, туртас, кулааһай, эһэ, сиэгэн, саарба, киис уо.д.а. курдук кыыллар сөбүлээн олохсуйан, төрүүллэр-ууһууллар. Соторутааҕыта диэри чубуку баара сүттэ дэһэллэр. Наукаҕа биллэринэн, Амма түбэтигэр көтөр кынаттаах 180 көрүҥэ баар, балык арааһын 19-ка тиэрдэллэр. Ол иһигэр, быйыты, дьарҕааны, сордоҥу, сыалыһары, алыһары, сыа балыгы, күстэҕи, били уо.д.а. ааҕаллар. Сэдэхтик көстөр, өссө төрүт сүтэн эрэр көрүҥнэр бааллар. Холобур, куруҥ дьэрэҥэ (кроншнеп-малютка), кыталык (стерх), мохсоҕол (сапсан), боруллуо (орлан-белохвост), собоһут (скопа), караакы (дикуша) манна эрэ ордон сылдьаллар.
Ытык кэрэ сир харыстанар
Өрөспүүбүлүкэ салалтата ити үүнээйилэри, кыылы-сүөлү харыстыыр сыалтан 1984 с. Өлүөхүмэтээҕи заповеднигы тэрийбитэ. Бу заповедник 8 479 кв.км иэннээх сиринэн тайаан сытар, ол эбэтэр киэҥинэн Арассыыйаҕа төрдүс миэстэҕэ турар ытык кэрэ сир буолар. Амма өрүһү көмүскүүр араас хабааннаах үлэ ыытыллыбат буолбатах. Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтэ Амма эбэ гидрологиятын, уутун санитарнай уонна экологическай туруктарын итиэннэ кытылларын үөрэтиини утумнаахтык тэрийэр. Ол түмүгэр, билигин Амма барахсан тыытылла, эйгэтэ айгырыы, уута киртийэ илик, кэрэ бэйэтин ыһыктыбакка турар. Өссө да өр сылларга турдар ханнык!
Ирбэт тоҥ ирэр…
Саха сирин биир уратытынан ирбэт тоҥнооҕо буолар. Бу ирбэт тоҥ икки мөлүйүөн сыл анараа өттүгэр улахан тымныйыы үйэлэрэ хаста да төхтүрүйэн кэлэн ааспыттарын түмүгэр үөскээбитэ. Билигин ирбэт тоҥ халыҥа Дьокуускай куорат турар сирин анныгар 250-300 миэтэрэ, илин эҥээр улуустарга 300-400 миэтэрэ, оттон Бүлүү эҥээргэ, холобур, Далдын өрүс Мархаҕа түһэр сиригэр, Солоҕон бөһүөлэгэр 1 470 миэтэрэ дириҥҥэ сытара быһаарыллан турар.
Килиимэт сылыйыыта кэлэн, дьэ ол муустар ирэн, сир-уот ньуура айгыраан эрэр. Ити ордук илин эҥээр улуустарга көстөр. Уус Алдан, Чурапчы уонна Амма улуустарыгар күөллэр кытыылара сиҥнэр, аппа-дьаппа үөскүүр, сыырдар быардара сууллан түһэр буоллулар. Дьэ маннык балаһыанньаҕа маһы бала кэрдии уонна ойуурга уот туруута эбилиннэхтэринэ, айгырааһын өссө улахан буолар. Холобур, 2013 с. Амма улууһугар Кириэстээх үрэх сыырын быара хас да сиринэн быстан түспүтэ, ол түмүгэр суол алдьанан, уонча хонук устата улуус Дьокуускайы кытта сырыы быста сылдьыбыта. Мин онно үлэбинэн тиийэ сылдьыбытым уонна ирбэт тоҥ ириитэ олус улааппытын аан бастаан илэ харахпынан көрбүтүм. Алдьаммыт эмпэрэлэртэн нэдиэлэни быһа ньоҕоро бадараан түөрт көс кэриҥэ ыраах сытар Аммаҕа тиийэ устубута. Үрэх сүнньүгэр 40-60 см халыҥнаах буор, кумах тибиллибитэ. Маннык көстүү биир төрүөтүнэн 2010 с. Кириэстээх үрэх үрдүгэр уот туран, ойуур умайбыта буолбута. Амма улууһун баһылыга Николай Архипов сир-уот алдьаныыта өссө да тахса турар кутталлааҕын өйдөөн, муударай быһаарыыны ылыммыта: 2018 с. Ирбэт тоҥу үөрэтэр институт дириэктэрэ, геолого-минералогическай наука дуоктара Михаил Железнягы кытары бииргэ үлэлээһин дуогабарын түһэрсибитэ.
ОВОС оҥоһуллуохтаах!
Биһиги институппут учуонайдара итиэннэ Арассыыйа да, омук да учуонайдара ирбэт тоҥноох сир тыатын кэрдэр табыллыбатын туһунан мэлдьи этэллэр, сэрэтэллэр. Онон ирбэт тоҥноох сиргэ тыаны харыстааһын ирдэнэрин аан дойду барыта билинэр. Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ маны эмиэ билэр буолуохтаах эрээри, ити үөһэ этиллэр үлэни хайдах көҥүллээбитин сатаан өйдөөбөппүн. Сатахха, кэрдиигэ бэриллэр тыа учаастагын иэнэ олус киэҥ уонна болдьоҕо аһара уһун эбит. 46 сыл!
Ил Дархан Аммаҕа маһы кэрдии тохтуурун эттэ. Ол эрээри, уоскуйар табыллыбат. Сэрэйдэххэ, Амма сүнньүгэр маһы кэрдии боппуруоһа кэлэр да өттүгэр күөрэйэ туруо. Онон маһы кэрдии ирбэт тоҥҥо алдьатыылаахтык дьайарын, ууну, салгыны киртитэрин, хамсыыр-харамайга охсорун, быһата, айылҕаҕа уонна тулалыыр эйгэҕэ улахан содуллаах буоларын учуоттаан, итинник үлэлэр тулалыыр эйгэҕэ хайдах дьайыахтарын сыаналыыр ОВОС (Оценка воздействий окружающей среде намечаемой хозяйственной деятельности) диэн бырайыагы оҥорон кэбиһэр наада. Көмүскэли тэринэргэ бигэ тирэх буолуоҕа.
Степан Готовцев, геолого-минералогическай наука хандьыдаата, Ирбэт тоҥу үөрэтэр институт лабораториятын сэбиэдиссэйэ, «Саха сирэ» хаһыат. edersaas.ru