Аҕабыт биэс билиэннэйдээх төннөн, “Кыһыл Сулус” уордьанынан наҕараадаламмыта
Мин аҕам Петр Егорович Спиридонов сэриигэ хайдах сылдьыбытын туһунан 1984 сыл ахсынньы 15 күнүгэр маннык суруйан хаалларбыта.
“Сокуоннай сааспын саҥардыы сиппит уол Чурапчытааҕы педучилищены бүтэрэр эксээмэни туттараары сылдьан, бэбиэскэ туппутум. Устудьуоннар күҥҥэ 200 грамм нуорма килиэппитин тымныы ууга булкуйан аһаан, охтубат эрэ икки ардынан сыл тахсан эрэрбит. Онон дьүдэҕим, хатыҥырым, уҥуохпунан кырам сүрдээҕэ, сыыйылларым, ханыыларбыттан хааларым буолуо диэн дьиксинэрим. Хата, хамыыһыйаны этэҥҥэ ааспытым.
Полковой оскуолаҕа
1943 сыл бэс ыйын 21 күнүгэр курулаччы ардыы турара. Чурапчы оскуолатын көҥүс үрдүнээҕи стадионугар аармыйаҕа барааччылары стройдатан, райком инструктора Иван Сивцев комсомольскай билиэттэри туттартаабыта, быраһаайдаһар алгыс тылы эппитэ. Дьэ, уонна 300-чэ саллаат өлөр-тиллэр биллибэт айаныгар суос-сатыы туруммуппут. Орто үөрэхтээхтэри Чита уобалаһын Дацан ыстаансыйатыгар үс ыйдаах полковой оскуолаҕа муспуттара. Биир отделениеҕа чурапчылар элбэх этибит: Иван Егорович Ноговицын, Дмитрий Данилович Красильников, Григорий Федотович Спиридонов, Афанасий Акимович Макаров, Афанасий Прокопьевич Гуляев, Афанасий Михайлович Фомин бааллара. Отделениебыт хамандыыра Гаврил Зиновьевич Захаров диэн сержант этэ. Бары “туйгуннук” үөрэммиппит, күрэхтэһиилэргэ бастаан, түүҥҥү нэрээттэртэн босхолонорбут, үгүстэр күнүүлүүр этилэр. Оскуолабытын бүтэрэн, сержант званиетын ылан, тус-туспа чаастарга тарҕаспыппыт. Афанасий Гуляев, Афанасий Макаров уонна мин Даурияҕа түбэспиппит. Усулуобуйа олус ыарахана. Афоня үс эрэ хонукка ыалдьан эдэр олоҕо быстыбыта. Мин 72 мм минометка бастаан үһүс нүөмэринэн, онтон наводчигынан, кэлин хамандыырынан, автоматнай ротаҕа отделение хамандыырынан сылдьыбытым кэннэ арҕаа утаарбыттара.
Арҕаа фроҥҥа
Казань куорат таһыгар Юдино ыстаансыйа аттыгар тыаҕа землянка хастан олорбуппут. 42-с стрелковай дивизияҕа зенитнэй чааска расчет хамандыыра этим. Саха соҕотоҕум. Хаар халыҥ, тибиилээх буолан, үгүстэр суол ыраастааһыныгар бараллара. Хамандыырым, мин учуутал үөрэхтээхпин билэр буолан, саллааттары үөрэттэрэ хаалларара. Биир оннук күн үөрэх кэнниттэн табаарыс уолум: “Маршевай рота кэлбит, эн земляктарыҥ бааллар”, — диэн кэпсээн киирдэ. Сүүрэн тиийбитим, убайым Григорий Федотович Спиридонов уонна Иннокентий Попов-Дьоодьохус бааллар эбит. Өр кэпсэттибит, суунар мыылабытын биир бухааҥка килиэпкэ атыылаан, землянка кэннигэр хаары хастан, арахсар аспытын аһаатыбыт.
Түүнүгэр убайбын кытта фроҥҥа барсар санаалаах күрээн ыстаансыйаҕа киирбитим, дьонум бара охсон хаалбыттар. Атын эшелоҥҥа олорсон айаннаан истэхпинэ, чааспыттан эккирэтэн кэлэн тутан ыллылар. Улаханнык сууттаныах киһини хамандыырым “фронт диэки күрээбит” диэн уон сууккаҕа хаайарга дьаһайбыта. Хата, ол болдьоҕу толору сыппакка, маршевайга түбэһэн, бары арҕаа барбыппыт. Аара Воронеж куоракка күнүнэн тохтоон ааспыппыт. Тиһэҕэр Киев чугаһыгар тиэрдибиттэрэ уонна тута Бровары диэн дэриэбинэҕэ төгүрүтүллэ сытар өстөөҕү үлтүрүтэр эбэтэр бэриннэрэр соругу туруорбуттара.
Сарсыарда түрүбүөгэнэн туран, ардаҕы аннынан сырсан күлүкүчүспүппүт. Бадарааннаах инчэҕэй окуопа устун төбөбүтүн ньыкытан сырсан иһэн, утары бааһырбыттары өйөөн, аргыый салбыҥнаһан иһээччилэри көрсүтэлээбиппит да, кэпсэтиннэрэр бокуой биэрбэккэ, тиэтэтэн иһэллэрэ. Ити күн өстөөх хаста да кимэн киирбитин төттөрү охсубуппут. Биһигиттэн хас да уол бааһырбыта, аттыбытынааҕы отделениеҕа өлбүттэр да бааллара. Мин ити кыргыһыыга контузияланан, ый аҥаарын кэриҥэ госпиталга сыппытым. Тахсыыбар, орто үөрэхтээхтэри танковай училищеҕа хомуйуу бара турара. Кытаанах хамыыһыйаны ааһан, Фрунзе аатынан Кыһыл Знамялаах иккис танковай самоходнай артиллерийскай училище курсана буолбутум. Үөрэх олус кытаанаҕа, түүннэри-күнүстэри үөрэтэллэрэ, үксүн практическай дьарыктар буолаллара. 1945 сыл ыам ыйын 8 күнүгэр выпускной биэчэр буолбута. Онно училище начаалынньыга, генерал-майор Вовченко Кыайыы буолбутун иһитиннэрбитэ.
Илиҥҥи фроҥҥа
Нөҥүө түүнүгэр тааҥкаларбытын кытары богуоннарга тиэйбиттэрэ. Мин 335-с гвардейскай, Кыһыл Знамялаах, Кыһыл Сулус уордьаннаах Плоцкай полк бастакы взводун бастакы тааҥкатыгар механигынан анаммытым. Миигиттэн уратылар кыргыһыыга үгүстүк сылдьыбыт, түөстэрэ уордьаннарынан килэдиспит дьон этилэр. Ол да буоллар, кэккэлэригэр ылан, сүрдээх эйэлээхтик, бырааттыылар курдук сылдьыбыппыт.
Айаммыт устатын тухары күнүһүн бириһиэн бүрүөһүннээх тааҥкабытыгар киирэн утуйан, түүнүн харабыллаан, алтыс сууккабытыгар Пограничнай диэн ыстаансыйаҕа тиийэн сүөкэммиппит уонна тута уонча көс сири таас хайалар быыстарынан тааҥкаларбытынан айаннаан, Манчжурия кыраныыссатыгар тохтообуппут. Чып кистэлэҥинэн тааһы хаһан, тааҥкаларбытын кистээбиппит. Күнүс онно бүгэрбит, түүн тахсан салгыҥҥа тыынарбыт, ботур-ботур кэпсэтэрбит. Барытыттан сылыктаан, Японияны утары сэриигэ бэлэмнэнэрбитин сэрэйэрбит да, кимиэхэ да тыл быктарар сатаммат этэ.
Сэриини саҕалыыр туһунан бирикээһи атырдьах ыйын 9 күнэ буолар түүнүгэр аахпыттара. Чаас аҥаара холобурдаах бары орудиелартан ытыалаан баарн, хайа үрэҕин кэстэрэн туораан, дэриэбинэ кытыытынан өстөөх сиригэр-уотугар киирбитинэн барбыппыт. Сэттэ-аҕыс көс тухары имириир дууһалааҕы көрбөтөхпүт. Салгыы, арыт хайа быарынан, арыт хайаны өрө дабайан, арыт кыараҕас баҕайы холлороон устун түүннэри-күнүстэри айаннаабыппыт. Истиэп ото хойуу, үрдүк. Түүн тааҥкаларбытын онно саһыаран маскировкалаан, эргиччи дозор туруортаан хоммуппут. Сарсыарда разведка биһигини туһулаан рота холобурдаах смертник дьоппуоннар иһэллэрин биллэрбиттэрэ. Чугаһатан баран, биһиги пехотабыт уоту аспыта да, төһө да кыдыйылынналлар, өстөөхтөр утары кимэ турбуттара, онон биһигини үстүү осколочнай снарядынан ытыалыырбытыгар бирикээстээбиттэрэ, сыалбытын ыйан биэрбиттэрэ. Сүүрбэ биир тааҥка утуу-субуу ытыалаан лигийбиппит. Ытыалаан бүтүүбүтүгэр уу-чуумпу буолбута, бары саһан хаалбыт курдуктара. Полк хамандыыра, полковник Дусь биһиги экипажтан үһүө буолан аптамааттаах, гранаталаах баран, өстөөх баарын-суоҕун билэн кэлэрбитигэр бирикээстээбитэ. Мин ыстаарсайынан анаммытым.
Снаряд күөрэлээбит сирэ хараара сытара. Биир сиргэ чөмөх курдук дьоппуоннар быһыта-хайыта тэптэриллэн сыталларыгар кэтиллэ түспүппүт. Харахпыт кинилэр кэтит курдарыгар хатаммыта. Итинник кур смертниктэргэ эрэ баарын, сэрэхтээхтик сүөрүллүөхтээҕин билэрбит. Үс киһиттэн курдарын старшина сүөрбүтэ. Биир киһи буорга көмүллэ сытарын сэрэнэн ороон, курун сүөрбүппүт. Биир атаҕын үлтү тэптэрбит киһи өйө суох сытарын булбуппут. Хайдах буоларбытын сүбэлэһэ турдахпытына, үс киһиттэн биирдэстэрэ өйдөнөн олоро түһээт, саа-сэп көрдөөн харбыаласпытын көрөн, кэдэрги кэлгийбиппит. Икки киһини илиилэрин кэдэрги кэлгийтэлээн, бааһырбыт киһилэрин сүктэрэн, биэс билиэннэйдээх төннүбүппүт. Сотору генерал-майор Белобродов кэлэн миэхэ “Кыһыл Сулус” уордьаны, Щербаннаах Жвакиҥҥа “Бойобуой үтүөлэрин иһин” мэтээллэри туттарбыта. Кэлин “Японияны кыайыы иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмытым. Дойдубар 1946 сыл балаҕан ыйын 16 күнүгэр эргиллэн кэлбитим.
Биһиги көлүөнэ күн сиригэр биирдэ бэриллэр эдэр сааһа ити курдук, Ийэ дойду, норуот олоҕун саамай кыһалҕалаах кэмигэр эрэйи-муҥу, аччыктааһыны, уоттаах сэриини ортотунан тэлэн ааспыта. Ол эрээри бэйэм оҕо уонна эдэр сааспын чэмэлкэй күннээх сарсыардалыы сырдыктык, олус күндүтүк саныыбын”.
Аҕам, “Кыһыл сулус” уордьаннаах фронтовик-учуутал Петр Егорович Спиридонов өр сылларга Чурапчытааҕы спортивнай интэринээт-оскуолаҕа уонна үөрэх улуустааҕы салаатыгар үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. 1990 сыллаахха олохтон туораабыта.
«Саха сирэ» хаһыакка, edersaas.ru саайтка анаан
Чурапчыттан Анна Спиридонова.