От ыйын 9 күнүгэр тыа сирин кэпэрээссийэтин уонна бааһынай хаһаайыстыбалар сайдыыларыгар туһуламмыт бастакы өрөспүүбүлүкэтээҕи форум буолан ааста.
Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Денис Белозеров бары улуустартан кэлбит дэлэгээттэри форум үлэтигэр көхтөөхтүк кыттарга уонна оҥоһулла сылдьар «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2020-2024 сс. тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы итиэннэ тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, ас-үөл ырыынагын сүрүннээһин» судаарыстыбаннай бырагыраама бырайыагар этиилэри киллэрэргэ ыҥырда. Үлэ кыһалҕатыттан тахсыбыт эһиги этиилэргит өрөспүүбүлүкэҕэ тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга туһуламмыт стратегическэй быһаарыылары ыларга тирэх буолуохтара диэтэ.
Сүрүн дакылааты тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов оҥордо. Бааһынай хаһаайыстыбалар олох бары эйгэтигэр көхтөөхтүк кытталлар, тыа сиригэр оҥорон таһаарар үлэни-хамнаһы тэриниигэ күүскэ үлэлииллэр. 2012-2018 сс. өрөспүүбүлүкэ бааһынайдара федеральнай бырагырааманан 874 граны (699 киһи саҥа саҕалааччылар, 175 киһи дьиэ кэргэн пиэрмэтин сайыннарыы гранын) ыллылар. Бу сыалга 1,8 млрд., ол иһигэр 1,4 млрд. солк федерацияттан, 483 мөл. солк. өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн көрүлүннэ. Быйыл дьиэ кэргэн пиэрмэлэрин граныгар 165 мөл. солк. көрүллэрэ былааннанар, барыллаан куонкуруһу отут хаһаайыстыба ааста. Бааһынайдар маны таһынан атын бырагыраамаларга эмиэ көхтөөхтүк кытталлар. Ол курдук, сүүстэн элбэх ынахтаах 16 бааһынай хаһаайыстыбата чэбдигирдии бырагырааматынан үлэлиир. 2017-2019 сс. 191 бааһынай сылгы базатын тутууга грант ылла. Бааһынай хаһаайыстыбалар өрөспүүбүлүкэҕэ тыа хаһаайыстыбатын баалабай бородууксуйатын 25 %-ын оҥороллор, соҕотуопкаланар үүт 40 %-ын туттараллар.
Сопхуостар ыһыллыбыттарыгар оробуочайдар паайдарын холбооннор, кэпэрэтииптэргэ түмсэн үлэлээбиттэрэ. Ааспыт 2018 с. түмүгүнэн отчуот туттарбыт 288 потребительскэй кэпэрэтиип сыллааҕы эргиирдэрэ 2,9 млрд. солк. буолла. 65 соҕотуопкалыыр тэрилтэттэн 50-а потребительскэй кэпэрэтиип буолар. Бу хаһаайыстыбаларга 2012-2017 сс. 19 оҕуруот аһын харайар кыһыҥҥы ыскылаат тутулунна, тыа хаһаайыстыбатын потребительскэй кэпэрэтииптэрин базаларын хаҥатыы федеральнай гранынан 72 бырайыак үбүлэннэ, быйыл 14 бырайыак үбүлээһиҥҥэ киллэриллэрэ былааннанар. Граннарга тирэҕирэн, элбэх ТХПК механизированнай буойунунаны тутунна. 2014 с. биэс эрэ типовой буойуна баар буоллаҕына, билигин — 19. «Дьоҕус уонна орто урбаан» национальнай бырайыак биир хайысхатынан тыа сирин кэпэрэтииптэрин уонна бааһынай хаһаайыстыбалары өйөөһүн буолар. Бу хайысханан 2019-2024 сс. 1 млрд. (федерацияттан 613 мөл., өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 234 мөл.) солк. көрүллүөхтээх. РФ тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кытары бырайыагы олоххо киллэрии үс өрүттээх дуогабара түһэрсилиннэ, «Агростартап» граныгар докумуонары хомуйуу саҕаланна. Атырдьах ыйыгар ТХПК-лары өйүүр граҥҥа куонкурус ыытыллыаҕа. Бу алта сыл устатыгар 170 саҥа бааһынай хаһаайыстыбатын тэрийиэхтээхпит диэтэ миниистир.
Санааны атастаһыыга хаһаайыстыбалар үлэлэрин-хамнастарын сырдаттылар, быһаарыыны эрэйэр боппуруостары туруорустулар. Нам улууһун Хамаҕаттатын олохтооҕо, хортуоппуйга идэтийэр Александр Жирков быйыл 36 гектар сири эбии таҥастаабыт, кэлэр өттүгэр урукку сопхуос сирин чөлүгэр түһэрэн, бааһынатын 50 гектарга тиэрдэргэ соруктанар. Сирбит үчүгэй, хортуоппуйу элбэҕи үүннэриэхпитин сөп (былырыын 300 туоннаны батарбыппыт), онуоха бэйэбит күүспүтүнэн тута сылдьар 350 туонна оҕуруот аһын харайар ыскылааппытын ситэрэрбитигэр өйөбүл наада диир.
Сылгыһыттарга “Дьөһөгөй” бааһынай хаһаайыстыба үлэтэ-хамнаһа холобур буолуон сөп. 2015 сыллаахха 70 сылгылаах хаһаайыстыба күн бүгүн сылгытын ахсаана 1050 буолбут. Бөһүөлэктэн тэйиччи үс учаастакка аныгылыы толору хааччыллыылаах сылгы базаларын туттубут, элбэх үлэ миэстэтин таһаарбыт. Хаһаайыстыба баһылыга Вячеслав Нестеров нэһилиэкпит, улууспут дьаһалталарын итиэннэ нэһилиэнньэни кытары ыкса үлэлиир буоламмыт, маннык ситиһиигэ кэллибит диир.
Ыһыытын сирин 14 гектартан саҕалаан, 510 гектарга тиийэ кэҥэппит, оройуоннаммыт сиэмэнэн хаһаайыстыбалары хааччыйар Дмитрий Илларионов (Уус Алдан) салайар бааһынай хаһайыстыбатыгар бурдугу харайар ыскылааты тутууга көмө наада буолбут. Салгыы үлэлэрин-хамнастарын “Сырдык аартык” (Сунтаар), “Чурапчы” уонна “Сахаагропродукт” кэпэрэтииптэр кэпсээтилэр.
Үлэни-хамнаһы тэрийэргэ үгүөрү үп наада буолан, хаһаайыстыбалар бааннартан харчы иэс ылан үлэлииллэр. Тыа сирин үлэһит дьонугар көмөлөһөргө анаан тэриллибит “Россельхозбаан” ирдэбилэ үрдүгэ, балакыытата элбэҕэ бэрдиттэн дьон кирэдьиити кыайан ылбатын, быйылгы сылга үс эрэ бааһынай кирэдьииккэ тиксибитин холобурдаан тураннар, Михаил Санников баан Саха сиринээҕи салаата үрдүкү салалтатыгар ирдэбили оҥорууга эрэгийиэн уратытын учуоттууру туруорсарыгар эттэ. Форум түмүгэр киирбит этиилэри учуоттаан, резолюция ылылынна.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru.