Олохтоох бырамыысыланнай тэрилтэ тыа хаһаайыстыбатыгар кэскиллээх хамсааһыны таһаарда.
“Кэмпэндээйитээҕи туус хампаанньата” хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыба көмөлтө салаа быһыытынан, 2016 с. сылгы хаһаайыстыбатын тэриммитэ. Онуоха анаан нэһилиэктэн түөрт көс тэйиччи сытар Сооруос диэн учаастакка киһи эрэ астына көрөр сылгы баазатын оҥостубута итиэннэ “Кириэстээх” кэпэрэтииптэн икки атыыр үөрүн, Ньурбаттан атыыр соноҕостору уонна Чурапчыттан убаһалары аҕалбыта.
Сооруоска тутуллубут сылгы баазатын “Сахаагроплем” судаарыстыбаннай бүддьүөт тэрилтэтин салайааччы Василий Лукин бэркэ астынан туран: “Өрөспүүбүлүкэҕэ холобур буолар сылгы баазата!” — диэн бэлиэтээбитэ. Тыа хаһаайыстыбатын туругун иһиттэн билэр, улуус дьаһалтатыгар уонна министиэристибэҕэ өр сылларга үлэлээбит уопуттаах хаһаайыстыбанньык-салайааччы маннык тыллары мээнэҕэ ыһыктыбат.
Барыта ирдэбил быһыытынан
Сооруос сылгы баазатыгар сылдьан бараммын, мин эмиэ олус астыммытым. Соторутааҕыта диэри быраҕыллан, өтөхсүйэн турбут учаастакка элбэх саҥа тутуулар дьэндэспиттэр! Сылгыһыттар олороллоругар анаан бурууһунан оҥоһуллубут өстүөкүлэ бакыат түннүктэрдээх, черепица сарайдаах аныгы тииптээх дьиэ баар. Онон сылгыһыттар сылаас, тупсаҕай дьиэҕэ-уокка олороннор, интэриниэт көмөтүнэн салалталарын уонна дьиэ кэргэттэрин кытары кэпсэтэллэр-ипсэтэллэр, санаатылар даҕаны батсаабынан суруйсаллар, чэйдии-чэйдии, “күөх экранынан” араас биэриилэри көрөллөр. Сылааларын таһаарыахтарын баҕардахтарына, бөһүөлэк да сорох ыалларыгар суох, бэрт тупсаҕай оҥоһуулаах баанньыкка сууналлар, паарданаллар. Тиэргэн илин өттүгэр турар хоспох сайын килиэп буһарарга уонна кулуһун оттон, аһы астыырга, аһыырга анаммыт. Буруус маһынан оҥоһуллубут икки хараастан биирдэстэригэр улахан тиэхиньикэ туруоруллар, иккиһигэр “Бураан” көлө ууруллар. Сылгы бурдугун уонна араас тэриллэри харайарга бөҕө-таҕа оҥоһуулаах ыскылаат баар. Сылгылары аһатарга-сиэтэргэ, көрөргө-истэргэ анаммыт араас күрүөлэр-хаһаалар, кыбычыын даллар, биэни төрөтөр киэҥ тиэрбэстэр элбэхтэр.
Бааза тутуута сыллата ситэриллэн иһэрин бэлиэтии көрдүм. Холобур, Сооруос үрэх ходуһатын дулҕатын уонна талахтарын тыраахтарынан астаран баран бүтэйдээбиттэрэ тиэхиньикэнэн оттонор киэҥ ходуһаҕа кубулуйбут! Бу ходуһа кыһын ыччат сылгыны хастаран аһатар тиэрбэс буолар эбит. Кэлэр өттүгэр үөһээ баар, урут оттоно сылдьыбыт үрэхтэр ходуһаларын дулҕаларын астаран, хорутан, эбиэс ыһыллар бааһынатын оҥорор былааннаахтар.
Ыйаах тоҕо толоруллубатый?
Ааспыт сайын чаҕылҕантан сылтаан турбут уот кэҥээн уонна улаатан, Сооруос баазатыгар суоһаабытын бэрт сыранан быыһаабыттар. Сайын “кырдьаҕастар” элбээннэр, сэттэ кулуну тардыбыттар. Уопсайынан, манна эрэ буолуо дуо, ханнык баҕарар улууска ыраах үрэх бастарыгар баар сылгы баазаларыгар ардай аһыылаах адьырҕа кыыллар — төгүрүк сыл устатыгар бөрөлөр, саас-сайын эһэлэр суоһуулларын, үгүс хоромньуну таһааралларын туһунан мэлдьи этиллэр.
Ил Дархан “Сылгыны үөрдээн иитии туһунан” диэн ыйааҕа баарын үрдүнэн, адьырҕа кыыллары утары охсуһууга анал үбүлээһин бэлиитикэтэ суоҕа биитэр мөлтөхтүк ыытыллара мантан да көстөр. Дьиҥинэн, бу ыйаах ыраах учаастактары туһаҕа таһааран, сылгыны бөһүөлэктэртэн тэйитэргэ туһуланан ылыныллыбыта эбээт!
Сылгылар дойдутуйбуттар
Хаһаайыстыба сылгыһытынан Мэҥэ Хаҥалас улууһуттан ыҥырыллан кэлбит, уопуттаах сылгыһыт Николай Никифоров уонна Өймөкөөн аатырбыт сылгыһыта, сылгы учуонайа Николай Винокуров салайар “Тоноор” бааһынай хаһаайыстыбатын баазатыгар тэриллибит Үөрэтэр кииҥҥэ тиийэн анаан-минээн үөрэммит эдэр сылгыһыт Валерий Генеров үлэлииллэр. Кинилэр үтүө суобастаах, кыһамньылаах үлэлэрин түмүгэр Кириэстээхтэн, Ньурбаттан уонна Чурапчыттан атыылаһыллыбыт сылгылар дойдутуйбуттар эбит.
Мин былырыын саас, ыам ыйыгар, тиийэммин, Николай Никифоровы кытары үрэхтэринэн сылдьан кэрийэн көрбүтүм, туруктара куһаҕана суоҕа. Ааспыт ыйга тиийэн, хайдах кыстаан эрэллэрин хаһаайыстыба салайааччыта Виктор Ивановтуун көрдүм-иһиттим. Хас биирдии үөр тус-туспа үрэхтэринэн олохсуйан, бэркэ хаһан аһыыр ыырдаммыттар. Туруктара үчүгэй. Үрэхтэр отторо хойуу буолан, сылгылар төрүт хамсаабакка хаһаллар эбит. “Куһаҕан үчүгэйдээх” диэбиккэ дылы, ааспыт улахан баһаар лаҥха буолбут сэтиэнэҕи ньылбы салаабытыгар от арааһа үүммүтэ күөхтүү тоҥмутун, алтынньытааҕы ириэрии уонна хос тоҥоруу хагдарыппыт эрээри, өр сыллаах сэтиэнэхтэн ордуга биллэр.
Сылгылары барыларын көрөн-истэн, убаһалары бэлиэтээн, араартаабыттар, аны саас нүөмэрдиэхтээхтэр. Күһүн бонитировкалыахтара уонна анал карточкалары толортуохтара. Үс сыл устата сылгылар уойар уонна кыһыны туоруур дьоҕурдарын, биэлэр төрүүр, кулуннарын тоторор, убаһалар улаатар уо.д.а. хаачыстыбаларын чинчийэммит, бастыҥнары сүүмэрдээн талар үлэлэри тэрийиэхпит.
Түмүк оннугар
Бөһүөлэктэн сылгылары тэйитэн, ыраах үрэх бастарыгар таһааран иитии хас даҕаны улахан суолталаах боппуруостары быһаарар.
Бастакытынан, бөһүөлэк чугастааҕы мэччирэҥнэр тэпсиллиилэрэ аҕыйаан, ынах сүөһү кэм тотор аһылыктаах буолара хааччыллар.
Иккиһинэн, сопхуостар эстиэхтэриттэн быраҕыллан өтөхсүйбүт сирдэри, мэччирэҥнэри өртөөн, күрүөлээн-хаһаалаан кэбистэххэ, сылгылар киэҥ сирдэринэн сылдьан көҥүл мэччийэннэр, быдан уойаллар-тотоллор итиэннэ төрөлкөй төрүөҕү биэрэр кыахтаналлар. Көрдөрүү өссө тупсарын туһугар, ыраах сирдэринэн сылгыны үөрдээн иитэр хаһаайыстыбалар ардай аһыылаах кыыллартан көмүскэллээх буолалларыгар өрөспүүбүлүкэ салалтата анал балаһыанньа ылынара наада.
Үсүһүнэн, бөһүөлэк чугаһынан ыырданар сылгылар мэччийэллэригэр араас ыарыыны тарҕатар үөннэр-көйүүрдэр сымыыттарын оту кытары сиэннэр, араас ыарыылары тарҕатааччы буолаллара мэлдьэһиллибэт. Оттон сылгыларбытын ыраах учаастактарга тутар буоллахпытына, үөнэ-ыарыыта суох, экологическэй өттүнэн ыраас, үрдүк уойуулаах, үчүгэй хаачыстыбалаах этинэн хааччыллыахпыт. Итинник сылгы этин сиикэйдии да куттаммакка сиир буолуохпут.
Төрдүһүнэн, сылгы этиттэн араас аһы-үөлү бэлэмнээн Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр, бэл, омук да сирдэригэр таһааран эргинэр сорук турарынан, кэлэр өттүгэр элбэх итиэннэ үрдүк хаачыстыбалаах эти соҕотуопкалыыр ирдэнэр буолан иһиэҕэ. Экспорка тахсыахтаах бородууксуйа кытаанахтык анаалыстанар. Оттон сылгыбыт этигэр үөннэри буллахтарына, төһө өнүйүөхпүтүй?
Кэмпэндээйитээҕи туус собуота Сооруоска тэриммит сылгытын баазатын холобур оҥостон, сылгыны бөһүөлэктэн тэйитии биир уталыйбат сорукпут буоларыгар болҕомтобутун ууруоҕуҥ.
Сунтаартан Борис Потапов,
«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru саайтка анаан.