Владимир Солодов: «Сахабыт сирэ сайдарын туруулаһыам»

Бөлөххө киир:

Муус устар 3 күнүгэр СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин Владимир Солодовы Камчатка кыраайын губернаторын эбээһинэһин толорооччунан анаабыттара. Бу туһунан ыйаахха дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин илии баттаата диэн kremlin.ru иһитиннэрбитэ.


Владимир Солодов «Саха сирэ» хаһыакка тохсунньуга биэрбит интервьютун ааҕыҥ.


Владимир Солодов Саха сирин туһунан санаатын, сайдыы ханнык суолунан барыахтааҕын, тус олоҕун, саха тылын үөрэтиитэ хайдах баран иһэрин туһунан сэһэргээтэ.

Владимир Викторович Солодов.

1982 сыллаахха от ыйын 26 күнүгэр Москва куоракка төрөөбүт.

2002 сыллаахха Францияҕа Парижка Бэлитиичэскэй наукалар институттарыгар үөрэммит.

2004 сыллаахха М.В. Ломоносов аатынан Москватааҕы су­­даарыстыбаннай университет Судаарыстыбаннай салайыы факультетын бүтэрбит. Бэлитиичэскэй наука хандьыдаата. Судаарыстыбаннай сала­йыы боппуруостарыгар 30-тан тахса научнай ыстатыйа ааптара.

2005 сылтан 2013 сылга диэри МГУ Судаарыстыбаннай салайыы факультетыгар преподавателинэн үлэлээбитэ уонна научной үлэнэн дьарыктаммыта.

2013 сыллаахха Страте­гическай инициативалар аген­т­стволарыгар (Москва к.) Бырайыак уонна бы­­раактыка департаменын салайбыта.

2015 сыл муус устар 6 күнүгэр РФ Бэрэсидьиэнин Уһук Илиҥҥи федеральнай уокуругар боло­муочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев солбуйааччытынан анаммыта.

2017 сыл атырдьах ыйын 1 күнүттэн Уһук Илини сайыннарыы пуондатын Дириэктэрдэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ.

2018 сыл бэс ыйын 26 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээ­тэлин эбээһинэһин толорооччунан анаммыта.

2018 сыл алтынньы 18 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлинэн анаммыта.

Кэргэннээх.

УЛУУСТАРГА БАРЫЛАРЫГАР СЫЛДЬЫАМ

— Владимир Викторович, Эн СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлинэн икки сыл курдук үлэлээтиҥ. Саха сирин туһунан көрүүҥ, өйдөбүлүҥ уларыйда дуо?

— Саха сирин туһунан, биллэн турар, санаам, сыһыаным ула­рыйдаҕа. Бастакытынан, мин араас ырытыылары оҥорорбор, сыыппаралары эрэ буолбакка, дьон дьылҕатын эмиэ көрөбүн. Иккиһинэн, Саха сирин араас өттүттэн арыйдым. Манна үлэлии кэлиэм иннинэ хаста даҕаны кэлэ сылдьыбытым, ол эрэн, тастан сылдьан билсэр биир, оттон олохсу­йан баран көрөр, олох атын эбит. Бэйэбэр туох эрэ саҥаны күн аайы арыйабын. Туох да омуна суох. Мин үгүс улуустарга сырыттым, уон оройуоҥҥа сылдьарым хаалла. Сотору бырабыыталыстыба отчуотугар сылдьа илик улуустарбар барыахтаахпын. Бэйэбэр Саха сирин барытын кэрийиэхтээхпин диэн сорук туруоруммутум. Ол онно сылдьан өссө элбэх саҥаны көрүөм-билиэм диэн эрэллээхпин. Үсүһүнэн, бииргэ үлэлиир дьонум, Бырабыыталыстыба чи­­лиэннэрэ, биир киһи курдук, сыалы ситиһэргэ дьулуһан үлэлииллэрин үөрэ биллим. Саамай сүрүнэ диэн, Саха сирин олохтоохторо төрөөбүт дойдулара сайдарыгар туох баар кыахтарын, билиилэрин, дьоҕурдарын ууралларын сөхтүм. Ол иһин биһиги өрөспүүбүлүкэбит Уһук Илиҥҥэ инники күөҥҥэ сылдьар эбит, диэн түмүккэ кэллим. Төрөөбүт сиргэ тардыһыы, төрүт сири-уоту ытыктааһын, тап­­тааһын – бу барыта биһиги ыаллыы сытар эрэгийиэннэрбит олохтоохторугар сэдэхтик көстөр. Бу биһиги күүстээх өрүппүт буолар.

— Сотору Аллараа Халыма, Чурапчы, Өлүөхүмэ, Аллайыаха, Үөһээ Бүлүү, Муома улуустарыгар отчуоттуу барыаҥ. Тоҕо чопчу бу оройуоннары таллыҥ?

— Араас оройуоннарга сылдьыахтаахпын. Ол иһин соҕурууҥҥу, илин эҥээр, Бүлүү бөлөх уонна икки хотугу улууһу талбытым. Мин санаабар, хотугу ­улуустарга кэтэһэр уонна элбэҕи ис­­тиэхтэрин баҕарар буолуохтаахтар. Аллараа Халымаҕа төһө кыалларынан элбэх нэһилиэккэ сылдьар былаан­наахпын.

ДОЙДУ САЛАЛТАТА БИҺИГИНИ ӨЙҮҮР

— РФ бырабыыталыстыбата уларыйыытынан си­­бээстээн, өрөспүүбүлүкэ сүрүн бырайыактарынан хайдах уонна кимниин үлэлиэҕэй?

— Бу уларыйыылар биһиэхэ куһаҕан өттүнэн дьайыахтара дии санаабаппын. Үлэбит-хамнаспыт бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлиттэн ураты, кини бастакы солбуйааччытыттан тутулуктаах. Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччынан саҥа анаммыт Андрей Белоусов баай уопуттаах, киэҥ билиилээх салайааччы. Биир сүрүнэ диэн, Саха сирин кыһалҕатын, уратытын үчүгэйдик билэр. Мин кинини үчүгэйдик билэбин. Маны таһынан, Юрий Трутнев Уһук Илиҥҥэ дойду бэрэсидьиэнин боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлин дуоһунаһыгар хаалбыта биһиэхэ үчүгэй. Кини хамаандатын кытта биһиги үтүө сыһыаннаахпыт, оттон Юрий Петрович тус бэйэтэ Саха сирин күүскэ өйүүр.

— IT-ны сэргэ ханнык салаалар урутаан сайдыахтарай?

— Хас да салааны ааттыахха сөп. Бастатан туран, гааһы туһаныы. Дойду үрдүнэн гааһы хос­тооһуҥҥа биһиги бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьабыт, ол эрэн, онтон тугу да улаханы оҥорон таһаарбаппыт. Бу салааҕа элбэх үлэ миэстэтин таһаарыахха сөп. Иккиһинэн, Жатайга устар ааллары тутар верфь тутуутун саҕа­лаатыбыт. Кэнники уон сылга дойду үрдүнэн бу баара-суоҕа иккис тутуу буолар. Бу иннинэ Приморскай кыраайга Большой Камень диэн куоракка үлэҕэ киирбитэ. Онон Жатайдааҕы верфь тутуллуута биһиэхэ улахан чиэс уонна ситиһии буолар. Үһүс салаанан, мин сэлии муоһун хомуйууну уонна онтон оҥоһуктары оҥорууну ааттыахпын баҕарабын. Маны таһынан, тыа сиригэр отону хомуйан, онтон астаан-үөллээн, бородууксуйаны оҥорон таһаарыыны бэлиэтиэхпин сөп. Бу хайысхаларга ыраах сытар нэһилиэктэргэ саҥа үлэ миэстэтин арыйан, дьон дьарыктаах буолуутун ситиһиэхтээхпит. Биллэрин курдук, үгүс улуустарга дьон бүддьүөттэн эрэ хамнастанан олорор.

ТЫА ХАҺААЙЫСТЫБАТЫГАР – УРАТЫ БОЛҔОМТОНУ!

— Саха сирин олохтоохторун олоҕо тыа хаһаайыстыбатын кытта быһаччы ситимнээх. Бу салаа салгыы хайдах сайдыаҕай? Эн санааҕар, тыа сирин олохтоохторун үлэлэрин хайдах чэпчэтиэххэ уонна үлэ оҥорумтуотун хайдах үрдэ­тиэххэ сөбүй?

— Мин манна кэлэн баран, тыа хаһаайыстыбата саха дьонун олоҕор-дьаһаҕар олус улахан суолталааҕын билбитим. Дойду атын эрэгийиэннэриттэн, Саха сиригэр эрэ тыа сирин олоҕун укулаатын, олохтоох норуот төрүт үгэстэрин харыстаан илдьэ хаалбыттар. Ол иһин биһиги бүгүҥҥү күҥҥэ сүөһү ахсаанынан Уһук Илиҥҥэ бастыҥнартан биирдэстэрэ буолабыт. Төһө даҕаны хороҕор муостааҕы иитии усулуобуйата, холобура, Амур уобалаһын эбэтэр Хабаровскай кыраайы кытта тэҥнээн көрдөххө, быдан ыараханын иһин. Ол эрээри биһиги сүөһү ахсаанын тутан олоробут. Бу суолтата, мин санаабар, олус улахан. Саха сиригэр бу экэниэмикэ салаата эрэ буолбатах, бу – олох-дьаһах биир сүрүн тутула буолар. Былырыын икки федеральнай бырагыраама ылыныллыбыта. Бастакытынан «Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы» 2025 сылга диэри уһатыллыбыта. Иккис «Тыа сирин кэлимник сайыннарыы» («Комплексное развитие сельских территорий») диэн докумуон сүрүн уратыта диэн, тыа сирин дьонун олоҕун-дьаһаҕын тосту уларытыы буолар. Иккиэннэригэр биһиги кыттыыны ылабыт. Бу тыа сиригэр олох таһымын үрдэтиэ диэн эрэллээхпин. Чопчу биир улахан көмөнөн, быйылгыттан тыа сирин олохтоохторугар сааһынан хааччаҕа суох 2% ипотека киирэрин тоһоҕо­лоон бэлиэтиэм этэ. Бу олус улахан ситиһии буолар. Граннары биэриини сайыннарабыт. Үллэриини, кимнээх ылалларын аһаҕас, дьэҥкэ оҥо­руохпут. Быйылгыттан “Туймаада” ФАПК үлэтин-хамнаһын уларыттыбыт. Бу тэрилтэ тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьоҥҥо тус­таах көмөнү оҥоруоҕа. Бу сыл устата, норуокка ааттанарынан, “үүт харчытын” үллэриитин үөрэтэн көрүөхпүт, ырытыахпыт, дьүүллэһиэхпит. Уонна эһиилгиттэн саҥа, уларыйбыт ньыманы олоххо киллэриэхпит. Мин билигин чопчу сыыппаралары этэртэн туттунуом. Сүрүнэ диэн, хас биирдии көмөҕө ыытыллар сол­куобай туһалаахтык туһанылларын, бэлэм бородууксуйа быһыытынан тахсарын ситиһиэхтээхпит.

ДЬОҔУС АВИАЦИЯ ТУҺУНАН

— Өрөспүүбүлүкэ хоту өттүгэр дьоҕус авиацияны са­­йыннарыы — тыын боппуруос. Хомойуох иһин, билиҥҥэ диэри бу хайысхаҕа чопчу дьаһаллар ылынылла иликтэр. Үгүһү этэллэр, суруйаллар, ол эрээри оннуттан туох да хамсаабат. Манна тугу этиэххин сөбүй?

— Манна биири өйдүөхтээхпит. Салгынынан айаны дойду үрдүнэн барытынан федеральнай таһымҥа хонтуруоллууллар. Биһиэхэ үгүстүк холобур быһыытынан, Америка Холбоһуктаах Штаттарыгар, Канадаҕа дьоҕус авиация маннык сайдылаах, оннук сайдыылаах дииллэр. Бу дойдуларга бу хайысхаҕа сокуон биһиэнинээҕэр сымнаҕас. Холобура, Аляска олохтооҕо дьоҕус сөмөлүөтүнэн ханнык баҕарар хонууга, суолга түһэр-тахсар, талбыт сиргэ уматык куттар буоллаҕына, биһиэхэ ирдэбил чыҥха атын, быдан кытаанах. Дьону таһарга хайаан даҕаны ­авиахампаанньа тэриллиэхтээх, көтөр аалларын ахсаана уонтан итэҕэс буолуо суохтаах уо.д.а. Маны таһынан, лүөччүктэргэ эмиэ туһунан кытаанах ирдэбиллэр бааллар. Онон биһиги Саха сирин таһымыгар манна туох да уларытыылары киллэрэр кыахпыт, бы­­рааппыт суох. Ол эрэн, бу хайысхаҕа быар куустан баран олоруо суохтаахпыт. Мин дьаһалбынан “Полярные ­авиалинии” хампаанньаҕа бэйэлэрин истэригэр бэйэтин бэйэтэ толуйунар (хозрасчетнай) туспа салаалары тэриммиттэрэ. Кинилэр соруктара биир: дьоҕус көтөр ааллары туһанан, билиэт сыанатын чэпчэтии, көтүү ахсаанын элбэтии. Кинилэр үлэлэрин анал көҥүллээх түһэр-тахсар сирдэр аҕыйахтара, уматык сыанатын ыарахана атахтыыр. Ол эрэн, бу хайысхаларга туруулаһаллар, үлэлииллэр. Оттон сокуон сымныыр түгэнигэр, дьоҕус авиациянан дьа­рыктаныан баҕалаах биирдиилээн дьоҥҥо, тэрилтэлэргэ көмөнү оҥоруохпут. Мин “Росавиация” салалтатын кытта элбэхтик көрсүбүтүм. Кинилэр: “Көтүү быраабылалара хаанынан суруллубуттара. Сокуон сым­наатаҕына, саахал тахсыыта үксүө, дьон өлүүтэ элбиэ”, — диэн этэллэр. Кинилэр этиилэрин кытта сөпсөһөбүн. Онон дьоҕус авиацияны сайыннарыы – судургу дьыала буолбатах. Ол да буоллар, хатылаан этиэм этэ, “Полярные авиалинии” нөҥүө үлэни салгыы ыытыахпыт диэн эрэннэрэбин.

КИМТЭН КИИННЭЭХ, ХАНТАН ХААННААХ…  

— Владимир Викторович, дьиэ кэргэниҥ туһунан билиһиннэр эрэ.       

— Мин 1982 сыллаахха Москваҕа күн сирин көрбүтүм. Төрөөбүт куораппар 2015 сыл­лаахха диэри, Юрий Трутнев РФ бэ­­рэсидьиэнин Уһук Илиннээҕи федеральнай уокурукка боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлин солбу­йааччытынан ыҥырыар диэри үлэлээбитим. Хабаровскайга көһөн кэлэн, олоҕум тосту уларыйбыта диэхпин наада. Атын ыаллартан туох да уратыта суох дьиэ кэргэҥҥэ улааппытым. Биир уратыбыт диэн – бииргэ төрөөбүт төрдүөбүт, бары уолаттарбыт. Москваҕа бу сэдэх көстүү буолар. Аҕам математика преподавателэ, олоҕун тухары Москватааҕы гражданскай авиация институтугар үлэлиир. Ийэм үөрэҕинэн эмиэ математик, энэргиэтикэ  салаатыгар үлэлээбитэ. Уларыта тутуу кэмигэр эргинэ сылдьыбыта. Билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор, төрүччү оҥоруутунан дьарыктанар. Кэргэним Розалия идэтинэн хирург быраас. Сотору кэминэн миэхэ көһөн кэлиэхтээх. Эмп эйгэтигэр науканан, аныгы эмтиир тэриллэри оҥоруунан дьарыктанар. Бу хайысхаҕа үлэтин үмүрүтэн, ылыммыт соруктарын тиһэҕэр тиэрдэн баран,  Дьокуускайга кэ­лиэҕэ. Оҕобут суох, сотору кэминэн баар буолуо диэн эрэнэбин.

ЧИНЧИЙИИБИН ОЛОХХО КИЛЛЭРЭРГЭ

— Хандьыдаат диссертациятын ханнык тиэмэҕэ суруйбуккунуй?

— 2007 сыллаахха “Элек­тронное правительство как инструмент трансформации государственного управления” диэн  хас да сыл устата суруйбут үлэбин олоххо киллэрэр, үлэбэр туттар сыалтан судаарыстыбаннай сулууспаҕа кэлбитим биир төрүөтэ буолар. Былырыын баччаҕа остуолум барыта кумааҕы этэ. Оттон билигин докумуон барыта айпад иһигэр баар. Докумуоннары барытын кэриэтэ бу тэрил нөҥүө көрөбүн, илии баттыыбын. Олус табыгас­таах, үлэм таһаарыылаах буолла. Массыынанан айаннаан иһэн, авиапорка олорон бириэмэни сүтэрбэккэ үлэлиигин. Маны таһынан, кумааҕыны, принтер кырааскатын бараабаккын. Бу элбэхтэн биир судургу холобур буолар.

МУУСУКАНЫ СПОРДУ КЫТТА ДЬҮӨРЭЛЭЭН 

— Спорка сыһыаҥҥын би­­лиэхпин баҕарабын. Спордунан дьиҥнээхтик дьарыктаммытыҥ дуо?

— Спордунан оннук үлүһү­йэн туран дьарыктамматаҕым. Оҕо сылдьан муусука оскуолатын фортепиано кылааһын бүтэрбитим. Маны таһынан, ыллыыр этим, “академический вокал” диэн салааны бүтэрбитим. Онон бэлэмнэнэн баран, холобура, Кыайыы күнүгэр биир эмэ ырыаны толорон көрүөхпүн сөп. Муусуканы олус сөбүлүүбүн. Оттон спорт көрүҥнэриттэн ыллахха, улахан теннис уонна баскетбол оонньуур этим. Спорт туруоруммут сыалы ситиһэргэ, дьыалаҕын тиһэҕэр тиэрдэргэ үөрэтэр. Бу манна миэхэ Юрий Трутнев холобур буолар. Кини илиҥҥи күөн көрсүү көрүҥүнэн ситиһиилээхтик дьарыктанар. Кырдьыгынан эттэххэ, мин ­дьаарай ыалдьааччы буолбатахпын. Ол эрэн, 2018 сыллаахха аан дойду чөмпүйэнээтигэр биһиги футболистарбыт Испания хамаандатын устуоруйаҕа киирбит кыа­­йыыларын илэ харахпынан көрбүт дьоллоохпун. Оонньуу кэнниттэн стадионтан күөмэйим бүтэн да буоллар, толору дьоллоох тахсыбытым.

САХА КИИНЭТИН ТУҺУНАН

— Олунньу 9 күнүгэр “Оскары” туттарыы сиэрэ-­туома ыытыллыа. Саха киинэтэ хаһан эмэ бу бириэмийэҕэ тиксиэ дии саныыгын дуо уонна бу туһугар тугу гыныахха? — Олус интэриэһинэй ыйытыы. Мин бу туһунан элбэхтэ толкуй­даабытым. Мин санаабар, саха киинэтин кыаҕа билигин да ситэ арылла илик. Кини олус кэскиллээх. Тоҕо диэтэргин,  Саха сирэ үөрэхтээх дьонугар, айымньыларга ураты сыһыаны харыстаан илдьэ сылдьар. Аны айылҕаҕа олус чугастар, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһаллар. Уонна үсүһэ, кыра да түгэннэргэ болҕомто уураллар.  “Тойон Кыыл”, “Мин үрдүбэр күн хаһан да киирбэт” көрбүтүм. “Тиэтэйбиккэ” сылдьа иликпин. Сылдьыбыт киинэлэрбиттэн олус астыммытым, дуоһуйбутум. “Оскар” ылыы диэн сыал буолуо суохтаах. Бастатан туран, бу бириэмийэни Голливуд ирдэбилигэр эппиэттиир, кини халыыбыгар киирэр киинэлэр эрэ ылаллар. Чугаһынан “Оскары” биһиэхэ биэрэллэрэ саарбах. Биэрбэтиннэр даҕаны. Биһиги  Эмиэрикэ кии­нэлэрин  үтүктүө суохтаахпыт. Бэйэбит туспа, ураты суоллаах-­иистээх буолуохтаахпыт. Биһиги киинэни экэниэмикэҕэ туспа, биир бастыҥ салаа оҥоруохтаахпыт.

ӨКСӨКҮЛЭЭХ АЙЫМНЬЫЛАРА УРАТЫЛАР

— Саха тылын үөрэтиигэ дьыала хайдаҕый?

— Хомойуох иһин, баҕарбытым курдук түргэнник үөрэтэр табыллыбат. Саха тылын ­уруоктарын ылабын, ол эрэн, бириэмэ олох тиийбэт. Ол эрээри, тыл этэрбэр бэлэмнэнэрбэр, улуустарга барарбар хас да саҥа этиини үөрэтэбин. Тылы билэр дьон миэхэ көмөлөһөллөр. Кыралаан да буоллар,  инним диэки сыҕары­йыы баар. Бастакы сүрүн соругум – сахалыы саҥаны өйдөөһүн.

— Саха классиктарын биир эмэ айымньыларын аахтыҥ дуо?

— Былатыан Ойуунускай, Өксөкүлээх Өлөксөй айымньыларын аахпытым. Соторутааҕыта Семен Данилов айымньыларын кытта билистим. Кини төрөөбүт дойдутугар Мытаахха бара сылдьыбытым. Ол онно миэхэ Семен Петрович хомуурунньугун бэлэхтээбиттэрэ. Наһаа үчүгэй хоһооннордоох эбит. Маны таһынан, фронтовик Тимофей Сметанин кэп­сээннэрин аахпытым. Егор Чээрин Александр Твардовскай Василий Теркинын санатта. Өксөкүлээх “Ойуун түүлэ” олох ураты айымньы эбит диэн бэлиэтиэм этэ. Инникини олох сөпкө өтө көрбүт, сабаҕалаабыт эбит. Аныгы тылынан форсайт диэн баар буоларын билгэлээбит эбит.  Бу омук тылын суолтата инникини былааннааһын, сабаҕалааһын диэн буолар. “Саха интэлигиэнсийэтигэр” суругун эмиэ аахпытым.

— Саха сирэ диэн эйиэхэ туох суолталааҕый?

— Миэхэ Саха сирэ — дьиҥнээх сир. Манна барыта дьиҥнээх: дьиҥнээх тоһуттар тымныы­лаах кыһын, манна дьиҥнээх ал­­маас хостонор, дьиҥнээх төрүт аһылыгы оҥороллор. Уонна саамай сүрүнэ диэн — манна дьиҥнээх, дьиҥ сахалыы истиҥ, эйэҕэс майгылаах дьон олорор.

Родион Кривогорницын, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0